قاچاق و تهدید غذایی

صدها شهروند عراقی به مرز شلمچه هجوم آورده‌اند تا مرز بسته باز شود و از بازارچه‌های مرزی ایران مواد غذایی بخرند. مواد غذایی که با سقوط ارزش ریال و یارانه‌های دولتی بسیار ارزان‌تر از غذا در بازار جهانی است. غذایی که در ایران سخت گران است و روزهای متمادی است روی خروجی رسانه‌ها تیتر اصلی می‌شود. حالا جنگ غیرمنتظره روسیه و اوکراین، دو غول تولیدکننده غذای جهان نگرانی‌های جدی برای بروز قحطی در بخشی از کشورهای جهان ایجاد کرده است. در ایران اما قیمت‌های جهانی تنها مشکل پیش پای بازار غذا نیست. تحریم و بحران آب و احتمال حذف ارز چهارهزارو 200 تومانی واردات کالاهای اساسی و دارو، مشکل را مضاعف کرده و از آن سمت نگرانی‌ها برای قاچاق غذای ایرانیان بالا گرفته است.

نگرانی فائو برای ایران و حدود ۵۰ کشور

براساس گزارش فائو، روسیه و اوکراین نقش مهمی در تولید و عرضه جهانی غذا دارند. روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان است و اوکراین پنجمین صادرکننده بزرگ گندم است.

این دو کشور تأمین‌کننده ۱۹ درصد جو، ۱۴ درصد گندم و چهار درصد ذرت هستند که بیش از یک‌سوم صادرات جهانی غلات را تشکیل می‌دهد. آنها همچنین تأمین‌کنندگان اصلی کلزا هستند و ۵۲ درصد از بازار صادرات روغن آفتابگردان جهان را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین روسیه به‌عنوان تولیدکننده اصلی کود کشاورزی شناخته مى‌شود و جنگ دو کشور زنجیره تولید و حمل‌ونقل غذا را با اختلال مواجه کرده است.

قیمت مواد غذایی که از نیمه دوم سال ۲۰۲۰ در حال افزایش بود، در فوریه ۲۰۲۲ به دلیل تقاضای بالا، هزینه‌های ورودی و حمل‌ونقل و اختلالات بندری به بالاترین حد خود رسیده است.

برای مثال، قیمت جهانی گندم و جو در طول سال ۲۰۲۱ حدود ۳۱ درصد افزایش داشت و قیمت روغن کلزا و روغن آفتابگردان بیش از ۶۰ درصد رشد کرده است.

همچنین تقاضای بالا و قیمت‌های بی‌ثبات گاز طبیعی هزینه‌های کود را افزایش داده است. برای مثال، قیمت اوره که یک کود نیتروژنی کلیدی است، در یک سال گذشته بیشتر از سه برابر صعودی شده است.

در روسیه اما بنادر در‌حال‌حاضر باز هستند و هیچ‌گونه اختلال عمده‌ای در تولید محصولات کشاورزی در کوتاه‌مدت پیش‌بینی نمی‌شود اما تحریم‌های مالی علیه روسیه باعث کاهش بهره‌وری و رشد اقتصادی این کشور می‌شود و در‌نهایت هزینه‌های تولید محصولات کشاورزی را افزایش می‌دهد.

در‌مجموع اینکه هنوز مشخص نیست که آیا سایر صادرکنندگان جهان می‌توانند این شکاف را پر کنند یا خیر؟ در‌حال‌حاضر در کانادا ذخایر گندم رو به اتمام است و صادرات از ایالات متحده، آرژانتین و سایر کشورها احتمالا محدود خواهد بود زیرا دولت‌ها تلاش می‌کنند تا عرضه داخلی را تضمین کنند. در همین زمینه امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه در جریان نشست گروه ۷ پیشنهاد داده که طرحی اضطراری برای امنیت غذایی و مبارزه با خطرات قحطی ناشی از جنگ اوکراین پیش‌بینی شود. او تأکید کرده که با ادامه جنگ، بین ۱۲ تا ۱۸ ماه دیگر در برخی نقاط جهان از جمله شمال آفریقا قحطی اجتناب‌ناپذیر است. فائو، سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی هم برای بازار مواد غذایی آفریقا و خاورمیانه ابراز نگرانی کرده است.

تورم بحرانی غذا در ایران

این اتفاقات در حالی رخ می‌دهد که تورم نقطه‌ای مواد غذایی در بازار ایران سال گذشته از ۶۰ درصد عبور کرد و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از بحرانی‌شدن قیمت مواد غذایی خبر داد.

مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تابستان سال گذشته گزارش داد که هرگاه تورم ماهانه قیمت کالاها از ماهانه دو درصد و سالانه ۲۴ درصد تجاوز کند، تورم به نقطه بحرانی رسیده و این مرحله، مرحله‌‌ای است که نشان می‌‌دهد قیمت‌‌ها از کنترل خارج شده ‌و آماده جهش‌‌های تورمی است.

همچنین گزارش‌های متعدد حاکی از آن است که سرانه مصرف انواع مواد غذایی ایرانیان کاهش قابل ملاحظه داشته است. با تمام این اوصاف بازار مواد غذایی ایران همچنان در معرض تلاطم است. تکلیف مذاکرات وین پس از گذشت نزدیک به یک سال از شروع گفت‌وگوهای احیای برجام، نامشخص بوده و تحریم‌ها ادامه‌دار است.

دولت سیزدهم در بودجه سال ۱۴۰۱ ارز چهار‌هزارو۲۰۰ تومانی را حذف کرده و مجلس با شرط ایجاد ساختارهای حمایتی جایگزین، به آن رأی داده است. از آن سمت نه‌تنها کابینه ابراهیم رئیسی برای تأمین ارز مورد نیاز واردات با مشکلات مقطعی دست‌و‌پنجه نرم کرده که جنگ اوکراین و روسیه واردات غذا برای ایران را دشوارتر از همیشه کرده است اما با این معادلات سرنوشت بازار غذای ایران در قرن جدید به کجا می‌رسد؟

قطب‌های گندم ایران گرفتار بحران آب

بنیاد ملی گندمکاران ایران سال گذشته اعلام کرد که تولید گندم به دلیل بحران آب ۵۰ درصد کاهش داشته و ایران برای تأمین نیاز سالانه ۱۴ میلیون تن خود ناچار است هشت‌میلیون تن گندم از خارج از کشور وارد کند.

خوزستان، فارس و گلستان سه قطب بزرگ تولید گندم ایران هستند و جنوب کرمان، سیستان‌و‌بلوچستان و خراسان شمالی از جمله مناطق عمده کشت گندم به‌شمار می‌آیند اما تقریبا تمامی قطب‌های تولید گندم به استثنای گلستان با تنش شدید آب دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند.

با‌این‌حال متولیان این بخش می‌گویند که از نظر تأمین گندم در ماه‌های پیش رو مشکل خاصی وجود ندارد. هرچند که نگرانی‌های دیگری در این زمینه مطرح می‌شود که عمده‌ترین آن قاچاق گندم و غذا به برخی کشورهای همسایه و از جمله ترکیه است.

علیرضا مهاجر، معاون زراعت وزیر کشاورزی به «شرق» می‌گوید که ذخایر قابل توجهی گندم در کشور وجود دارد و از این نظر هیچ مشکلی وجود ندارد.

او تأکید می‌کند: در ماه‌های گذشته واردات قابل‌توجهی گندم انجام شده و به‌زودی گندم سیستان‌و‌بلوچستان وارد بازار می‌شود. همچنین سایر استان‌های گرمسیر به ترتیب در اواخر بهار و تابستان گندم خود را به بازار می‌فرستند.

علیقلی ایمانی، رئیس بنیاد توانمندسازی گندمکاران هم به «شرق» توضیح می‌دهد: دولت وقت در اردیبهشت سال گذشته با پیش‌بینی تداوم تحریم برای هشت میلیون تن گندم ثبت سفارش انجام داد و مانع از آن شد که بازار پارسال با وجود بحران آب در زمینه آرد و نان دچار مشکل شود.

همچنین شرکت بازرگانی دولتی برای سال ۱۴۰۱ حدود ۳.۵ میلیون تن گندم دیگر ثبت سفارش داده است.

او ادامه می‌دهد: در‌حال‌حاضر ذخایر استراتژیک گندم برای سه تا پنج‌ماه آینده وجود دارد و با توجه به اینکه گندم محصول سیستان‌و‌بلوچستان به‌زودی روانه بازار می‌شود، به نظر نمی‌رسد که در کوتاه‌مدت مشکل خاصی برای تأمین گندم وجود داشته باشد.

نگرانی برای قاچاق گندم 

رئیس بنیاد توانمندسازی گندمکاران همچنین می‌گوید که ترکیه به دلیل وابستگی زیاد به گندم روسیه و اوکراین در این زمینه دچار مشکل شده و اخباری مبنی بر قاچاق گندم به برخی کشورهای همسایه وجود دارد. رئیس بنیاد توانمندسازی گندمکاران توضیح می‌دهد: پارسال علاوه بر بحران آب، قیمت علف‌کش‌ها و قارچ‌کش‌ها پنج تا شش برابر شد و بهای کود و سایر نهاده‌ها به‌همین‌ترتیب رشد داشت. هرچند‌ دولت امسال بهای کودهای پایه را ۴۵ درصد کاهش داده اما رشد نرخ تورم و افزایش ۵۷‌درصدی دستمزد کارگران و بحران آب نگرانی‌های تولید گندم در سال جاری هستند.

به گفته ایمانی شش‌میلیون هکتار از مزارع ایران زیر کشت گندم هستند که از این میان دو‌میلیون هکتار از مزارع کشت آبی و چهار میلیون هکتار کشت دیم دارند و به‌این‌ترتیب وضعیت بارش‌های جوی و سال آبی پیش‌رو تأثیر تعیین‌کننده بر میزان تولید گندم ایران دارند.

تولید گوشت و مرغ در هاله‌ ابهام

وضعیت تولید مرغ، گوشت، تخم مرغ، لبنیات و سایر فراورده‌های پروتئینی در سال جدید در هاله ابهام است.

دامداران و مرغداران می‌گویند که کمبود خوراک دام و طیور در بازار ایران همچنان محسوس است.

برومند چهارآئین، رئیس هیئت‌مدیره شرکت مادرتخصصی صنعت طیور به «شرق» می‌گوید که از اوایل دی‌ماه سال گذشته تأمین خوراک دام و طیور با مشکل مواجه شده و برخی مرغداران ۴۰ تا ۵۰ روز است که خوراک طیور مورد نیاز خود را تحویل نگرفته‌اند. این در حالی است که میانگین دوره پرورش مرغ ۴۵ روز است و همین مسئله باعث شده است که مرغداران خوراک مورد‌نیاز را از بازار آزاد تهیه کنند اما دولت آنها را مجبور می‌کند که مرغ را با نرخ مصوب و با زیان بفروشند.

او ادامه می‌دهد: این رفتارهای دولت موجب شده که شش تا هفت هزار واحد پرورش مرغ گوشتی و صد واحد مرغ مادر تعطیل شوند و در‌حال‌حاضر ۱۶ هزار واحد پرورش مرغ گوشتی و ۴۵۰ واحد مرغ مادر فعالیت دارند.

رئیس هیئت‌مدیره شرکت مادرتخصصی صنعت طیور تأکید می‌کند که ۳۰ درصد غلات دنیا از روسیه و اوکراین تأمین می‌شود و اگر جنگ این دو کشور ادامه داشته باشد، از خرداد امسال به بعد قیمت نهاده‌های دامی به ویژه ذرت با افزایش شدید مواجه می‌شود.

چهارآئین تأکید می‌کند: در‌حال‌حاضر عرضه سویا و ذرت اوکراین به یک‌پانزدهم پیش از جنگ رسیده و تقاضا برای ذرت و سویای برزیل و آرژانتین بالا رفته و قیمت افزایشی شده است.

او ادامه می‌دهد: اگرچه منتقد ارز دونرخی هستم و معتقد هستم که اختصاص ارز چهارهزارو ۲۰۰ تومانی موجب فساد شده بود اما حذف آن در این شرایط و به نتیجه نرسیدن مذاکرات برجام و تداوم شرایط فعلی باعث می‌شود که حدود ۳۰ درصد مرغداری‌های خرد موقتا از تولید دست بکشند و بهای مرغ و تخم‌مرغ دچار شوک قیمت شود. هرچند‌ ممکن است دولت با تخصیص کوپن الکترونیک بخشی از افزایش قیمت را جبران کند. سیروس روستا، رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه دامداران استان فارس هم به «شرق» می‌گوید که خوراک دام مورد نیاز دامداران دو تا سه ماه است که تحویل داده نشده و بسیاری از دامداران ناچار هستند برای تأمین نقدینگی مورد نیاز خود تعدادی از دام‌های خود را بفروشند.

او توضیح می‌دهد که عشایر هم به‌عنوان یکی از تأمین‌کنندگان اصلی گوشت و شیر کشور امسال هم با خشک‌سالی مراتع و کمبود علوفه برای دام‌های خود مواجه هستند و با تداوم این وضعیت و حذف ارز ترجیحی واردات خوراک دام احتمال دارد که قیمت گوشت به کیلویی ۳۰۰ هزار تومان و شیر خام به ۱۵ تا ۱۶ هزار تومان برسد.

در بازار روغن هم کمتر از ۱۰ درصد نیاز ایران از بازار داخلی تأمین می‌شود و عمده نیاز روغن از مسیر روسیه و اوکراین تأمین می‌شود. البته روغن با پایه پالم از مالزی و روغن با پایه سویا از آمریکای جنوبی تأمین می‌شود. هرچند ابوالحسن خلیلی، دبیر انجمن صنایع روغن نباتی به ایلنا گفته است که جنگ روسیه و اوکراین قیمت جهانی دانه‌های روغنی را افزایش داده و این موضوع بازار ایران را هم متأثر می‌کند اما او تأکید کرده که ذخایر استراتژیک روغن به‌طور قابل‌توجهی وجود دارد و نگرانی بابت کمبود این کالا وجود ندارد.

این در حالی است که در زمستان سال گذشته اخبار کمبود روغن دوباره روی خروجی رسانه‌ها قرار گرفت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز تأکید کرد که اختلاف قیمت روغن در بازار داخلی و بازار جهانی موجب قاچاق این کالا و کمبود آن شده است. با تمام این شرایط باید دید که بازار غذا در ایران چه روزهایی پیش‌رو دارد.