ایران و چالش‌های حکمرانی خوب

‌حسین شاکری‌رستمی*: 20 اسفند سال 1400 کلنگ پتروشیمی حسین‌آباد بهشهر در همسایگی حریم حفاظت‌شده تالاب بین‌المللی میانکاله زده‌ شده و کلنگ‌زنی این پروژه با سروصداهای زیادی در مازندران و ایران روبه‌رو شده است. در این مطلب به این مسئله از سه گزاره حکمرانی ناموفق، ارزیابی‌های اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی و همچنین روش‌های تأمین منابع آب پروژه پتروشیمی حسین‌آباد نگاه خواهد شد.

گزاره اول: حکمرانی ناموفق

حکمرانی یک کنش اجتماعی است، با این تدبیر که یک تصمیم‌گیری چگونه به مدیریت مناسب منابع و توسعه پایدار در منطقه منجر می‌‌شود. علاوه بر این، حکمرانی این موضوع را می‌پذیرد که امروزه قدرت تصمیم‌گیری فقط در دست نهاد‌های حاکمیتی و دولتی نیست و برای دستیابی به مدیریت مناسب و توسعه پایدار باید دیدگاه‌ها، دغدغه‌ها و منافع تمام بازیگران مرتبط با مسئله از جمله کارشناسان علمی، بخش خصوصی، سازمان‌های غیردولتی و مردم هم در تصمیم‌گیری لحاظ شود، ازاین‌رو سؤال اساسی این است که موافقان اجرای پروژه پتروشیمی تا چه میزان به دیدگاه‌ها و دغدغه‌های موجود توجه کرده‌اند و پاسخ‌گوی آنها بوده‌اند؟

گزاره دوم: ارزیابی‌های اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی

در اکثر کشور‌های درحال‌توسعه عمده پروژه‌ها مانند ساخت سد‌ها، پتروشیمی‌ها و کارخانه‌ها بدون انجام ارزیابی‌های اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی دقیق و صرفا براساس فشار‌های سیاسی صورت می‌گیرد. بدون شک، هر پروژه‌ای اثرات و تبعات مثبت و منفی بر منطقه پیرامون خود بر جای می‌گذارد؛ ازاین‌رو اولین گام و مهم‌ترین گام شروع یک پروژه ارزیابی جنبه‌های اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی آن است. با حکمرانی خوب می‌توان ارزیابی اقتصادی،‌ محیط‌زیستی و اجتماعی دقیقی درمورد تصمیم‌گیری برای اجرا یا عدم اجرای پروژه حاضر چاره‌اندیشی کرد؛ ازاین‌رو سؤال مغفول‌مانده دیگر از موافقان پروژه این است که قبل از شروع به کلنگ‌زنی پتروشیمی، ارزیابی اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی دقیق و شفاف در حضور جامعه مدنی انجام شده است؟

گزاره سوم: روش‌های تأمین منابع آب پروژه پتروشیمی حسین‌آباد

به دلیل آب‌بربودن صنعت پتروشیمی یکی از نکات مهم در مکان‌یابی آن روش تأمین منابع آب موردنیاز آنهاست. استفاده از منابع آب سطحی، آب زیرزمینی و استفاده از دریای خزر سه راه پیش‌رو برای پتروشیمی حسین‌آباد است. درباره منابع آب زیرزمینی، در سال 1394 دشت بهشهر برای جبران کسری 2.3 میلیون مترمکعب از سوی شرکت آب منطقه مازندران ممنوعه و بحرانی اعلام شد. ازاین‌رو بارگذاری‌های جدید با استفاده از آب زیرزمینی در این دشت ممنوع است. علاوه بر این، براساس آمار شرکت آب منطقه‌ای استان مازندران (1400) میزان کسری حجم مخزن آبخوان دشت بهشهر در دی‌ماه به 35.65 میلیون مترمکعب رسیده بود. درباره منابع آب سطحی، نزدیک‌ترین رودخانه به پتروشیمی رودخانه نکارود است. طبق گزارش شرکت آب منطقه‌ای مازندران حجم آبدهی نکارود 69 میلیون مترمکعب است و همچنین در چند سال اخیر آبدهی رودخانه نکارود به دلیل تغییر اقلیم و برداشت بیش‌ازحد کاهش پیداکرده است به‌طوری‌که در سال 1400 نسبت به مدت مشابه سال قبل میزان آبدهی 60 درصد کاهش پیدا کرده است و همچنین براساس مطالعه زبردست و همکاران (1400) در آینده نزدیک میزان آبدهی این رودخانه در حالت خوش‌بینانه و بدبینانه به ترتیب 4 و 20 درصد کاهش می‌یابد که تأمین آب شرب، کشاورزی، صنعت و... را با مشکل مواجه می‌کند؛ ازاین‌رو استفاده از منابع آب سطحی و زیرزمینی هیچ توجیهی ندارد. درباره استفاده از دریای خزر، طبق گزارش مؤسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، دریای خزر به‌دلیل تغییرات بارش در حوضه آبریز خود، تبخیر و همچنین کاهش آبدهی رودخانه ولگا در روسیه با افت سطح مواجه بوده است.از سوی دیگر، تالاب میانکاله لب‌شور است؛ یعنی هم به آب‌ شور دریا و هم به آب شیرین نیاز دارد که مقرر شد از آب رودخانه نکارود برای تأمین آب شیرین تالاب استفاده شود تا حیات تالاب با مشکل مواجه نشود.علاوه بر این، طبق اطلاعات موجود به دلیل تغییر اقلیم و پسروی و کاهش سطح آب دریای خزر به‌طور متوسط در یک دهه گذشته حدود هزار و ۴۰۰ هکتار از سطح آبی تالاب کاسته و به سطح خشکی آن افزوده‌ شده است.علاوه بر این، بر اساس اطلاعات موجود پتروشیمی حاضر سالانه به 25 میلیون مترمکعب آب شیرین نیاز دارد که قرار است از روش شیرین‌سازی آب دریا به روش اسمز معکوس استفاده شود.چالش اصلی نمک و شورابِ حاصل از این فرایند است چون قبل از اجرای این پروژه دشت بهشهر با چالش‌هایی از قبیل ورود جبهه آب‌شور دریا به آب شیرین و افت کیفیت آب مواجه بوده است.بدون شک کاهش کیفیت و کمیت منابع آب منطقه به دلیل وابستگی زیاد منطقه به کشاورزی، دامپروری و آبزی‌پروری اثرات منفی در آینده بر منطقه وارد می‌کند. بر اساس نکات ارائه‌شده بهره‌برداری از دریای خزر خود نیز باعث تشدید مشکل فعلی تالاب میانکاله و همچنین بروز بحران‌های آبی و محیط‌زیستی جدید در شمال کشور می‌شود. ازاین‌رو، سؤال آخر از موافقان طرح این است که باوجود شرایط شکننده منابع آب در منطقه بهشهر آیا بررسی‌های کارشناسانه دقیق برای تأمین منابع آب پتروشیمی حسین‌آباد صورت گرفته است؟ چه راهکارهایی در این راستا قرار است در نظر گرفته شود؟ و در آخر انجام چنین پروژه‌هایی بدون ارزیابی دقیق نه‌تنها قدمی در جهت اشتغال و توسعه پایدار منطقه در بلند‌مدت نیست، بلکه باعث توسعه ناپایدار و در نتیجه باعث بروز چالش‌ها و بحران‌های محیط‌زیستی و اجتماعی بلندمدت‌ شبیه چالش‌های ارومیه، گاوخونی، زاینده‌رود، هورالعظیم، شادگان و... می‌شود، زیرا عمده بحران‌های آب و محیط‌زیستی حال حاضر ایران نشئت‌گرفته از همین گفتمان غالب برای ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی مناطق توسط متولیان امر و نبودن مطالعات کارشناسانه دقیق در آن زمان بوده است.

* کارشناس ارشد مدیریت و برنامه‌ریزی منابع آب