فرجام «شیخ»

رئیس امارات متحده عربی که از سال 2014 در اثر سکته مغزی خانه‌نشین شده بود، روز گذشته در 73‌سالگی درگذشت. «شیخ خلیفه بن زاید آل نهیان» بزرگ‌ترین فرزند «زاید بن سلطان آل نهیان» مؤسس دولت امارات و ولیعهد او بود و پس از فوت پدرش حاکم ابوظبی شد و شورای عالی اتحاد امارات در تاریخ ۳ نوامبر ۲۰۰۴ او را به‌عنوان رئیس امارات متحده عربی انتخاب کرد.

شیخ خلیفه، بزرگ‌ترین پسر شیخ زاید از نخستین همسرش سلامه بنت بطی بود که در سال ۱۹۴۸ به دنیا آمده بود. او که تحصیل‌کرده یک آکادمی نظامی در بریتانیا بود، سه سال بعد از کودتای شیخ زاید علیه برادرش شیخ شخبوط، در سال ۱۹۶۹ به مقام ولیعهدی امارت ابوظبی رسید. او دومین رئیس دولت امارات از زمان تأسیس این کشور در تاریخ ۲ دسامبر ۱۹۷۱ و شانزدهمین حاکم امارت ابوظبی بود. خلیفه دو پسر به نام‌های سلطان و محمد و شش دختر داشت. اولین منصب رسمی که عهده‌دار شد، نماینده حاکم در منطقه الشرقیه و رئیس دادگاه‌های این منطقه بود. خلیفه بن زاید در تاریخ یکم فوریه ۱۹۶۹ نیز به‌عنوان ولیعهد ابوظبی و رئیس دایره دفاع منصوب شد و فرماندهی نیروی دفاعی امارات را بر‌عهده گرفت و نقش اساسی در توسعه و تبدیل آن از یک نیروی حفاظتی کوچک به نیروی بزرگ دارای وظایف متعدد و مجهز به تجهیزات مدرن، ایفا کرد. در اول جولای ۱۹۷۱ خلیفه ریاست نخستین شورای وزیران محلی امارت ابوظبی را بر‌عهده گرفت و علاوه‌بر‌آن منصب وزیر دفاع و دارایی این شورا را بر‌عهده داشت که پیش از تأسیس دولت فدرال امارات بود. در فوریه ۱۹۷۴ به دنبال منحل‌شدن شورای وزیران محلی، خلیفه به‌عنوان رئیس شورای اجرائی که به جای شورای وزیران امارات ابوظبی تشکیل شده بود، منصوب شد. او همچنین رئیس شورای نفت امارات شد که تا پیش از مرگش این منصب را حفظ کرده بود. او در ماه می‌ ۱۹۷۶ منصب جانشین فرمانده عالی نیروهای مسلح را بنا به دستور شورای عالی فدرال عهده‌دار شد. نیروهای دفاع محلی هریک از هفت امارت شیخ‌نشین تحت فرماندهی واحد ادغام شده و امور دفاعی یکی از مسئولیت‌های دولت فدرال شد.

شیخ خلیفه در ژانویه ۲۰۱۴ دچار سکته مغزی شد و پس از انجام عمل جراحی جز یک بار، از انظار عمومی پنهان شده بود. او در سال ۲۰۱۷ در رسانه‌ها حاضر شده بود. از سال 2014 در اداره امور کشور نقش مهمی ایفا نکرد؛ در‌عین‌حال شیخ خلیفه همچنان عناوین رسمی خود را حفظ کرده بود. در این مدت محمد بن زاید، یکی دیگر از فرزندان شیخ زاید و برادر کوچک‌تر شیخ خلیفه که ولیعهد امارت ابوظبی بود، اداره این کشور را در دست گرفت. امارت ابوظبی، بزرگ‌ترین امارت در میان هفت امارتی است که با هم «امارات متحده عربی» را تشکیل داده‌اند و شیخ یا رئیس امارت، ریاست کشور را نیز بر‌عهده دارد. انتظار می‌رود که به‌سرعت محمد بن زاید جانشین شیخ خلیفه شود و به شکل رسمی ریاست امارات متحده عربی را به دست بگیرد.

محمد بن زاید در هفت سال اخیر عملا اداره کشور را در دست داشت و همواره به‌عنوان «حاکم دوفاکتوی» امارات توصیف می‌شد. از سال ۲۰۰۶، شیخ محمد بن راشد آل مکتوم که حاکم دوبی است، نخست‌وزیر امارات بوده و تغییر رئیس، اثری بر موقعیت او ندارد. بعد از اینکه امارات متحده عربی در سال ۱۹۷۱ تأسیس شد، شیخ خلیفه ابتدا پست‌های مختلفی مانند وزیر دفاع و وزیر دارایی در درون کابینه ابوظبی را برعهده داشت. بعد از اصلاحات ساختاری امارات و تبدیل‌شدن کابینه ابوظبی به «شورای اجرائی» او همواره نقش نفر دوم این شورا را بعد از پدرش بازی می‌کرد. در سال‌های پایانی حکومت شیخ زاید، بیماری موجب شد تا نقش شیخ خلیفه در اداره کشور آرام‌آرام پررنگ‌تر شود. شیخ خلیفه در‌عین‌حال به سیاست‌های پدرش وفادار بود و چه در سال‌های پایانی قدرت شیخ زاید و چه در ۱۰ سالی که خود در قدرت بود، تغییرات خارق‌العاده‌ای در این سیاست‌ها ایجاد نکرد. تا پیش از سال ۲۰۱۴ و سکته مغزی، شیخ خلیفه یکی از قدرتمندترین و ثروتمندترین رهبران در میان کشورهای عربی خلیج فارس محسوب می‌شد.

در چند سال گذشته، رئیس کشور امارات متحده عربی در پی بیماری در انظار عمومی حاضر نمی‌شد و در اغلب ملاقات‌های رسمی، برادرش، محمد بن‌ زاید آل‌ نهیان، از سوی او شرکت می‌کرد. محمد بن‌ زاید آل‌ نهیان ولیعهد امارت ابوظبی و جانشین فرمانده کل نیروهای مسلح امارات متحده عربی است و بسیاری معتقدند که احتمالا او جانشین رئیس امارات خواهد شد. در پی درگذشت شیخ خلیفه در امارات ۴۰ روز عزای عمومی و سه روز تعطیلی رسمی اعلام شد. براساس قانون اساسی امارات متحده عربی، شورای فدرال حاکمان هفت امارت کشور باید در مدت 30 روز برای انتخاب رئیس جدید امارات جلسه تشکیل دهد و تا آن زمان، شیخ محمد بن‌ راشد آل‌ مکتوم، حاکم دوبی که تاکنون معاون رئیس امارات و نخست‌وزیر کشور بود، در این جایگاه فعالیت خواهد کرد. مرگ شیخ خلیفه بن زاید باعث خواهد شد تا محمد بن زاید در جایگاه رئیس دولت امارات قرار گیرد؛ اما ابهامات بر سر تعیین ولیعهد جدید ابوظبی باقی خواهد ماند. تعیین یکی از برادران طحنون یا تعیین یکی از فرزندان خالد نقشی تعیین‌کننده در آینده سیاسی امارات خواهد داشت.