چشم‌انداز تیره دستیابی به غذا با کناررفتن هند از چرخه صادرات یک محصول استراتژیک
جنگ گْندم
در حالی که چشم‌انداز روشنی از پایان جنگ در اوکراین به چشم نمی‌خورد، هند صادرات گندم خود را ممنوع کرده است. این تصمیم غیرمنتظره آینده نامعلومی را برای اقتصاد جهانی رقم زده است.
مهران موسوی‌خوانساری: در حالی که چشم‌انداز روشنی از پایان جنگ در اوکراین به چشم نمی‌خورد، هند صادرات گندم خود را ممنوع کرده است. این تصمیم غیرمنتظره آینده نامعلومی را برای اقتصاد جهانی رقم زده است.
هم علیه روسیه، هم علیه اوکراین
جنگ در کنار همه ویرانی‌هایی که برای اوکراین به بار آورده و همه محدودیت‌هایی که روسیه را درگیر خودش کرده، امنیت غذایی جهان را هم تهدید کرده است. اوکراین و روسیه تا سال گذشته مجموعا 30 درصد گندم دنیا را تأمین می‌کردند اما جنگ این دو کشور که به ماه سوم خود رسیده، صادرات گندم از هر دو کشور را مختل کرده است. اوکراین می‌گوید انبوه گندم‌های آماده صادرات به‌خصوص در بنادر دریای سیاه به دلیل محاصره این بنادر توسط روسیه و نیز به دلیل ازبین‌رفتن زیرساخت‌های اوکراین، امکان حمل به سایر کشورها را پیدا نمی‌کند و از آن سو، صادرات گندم از روسیه هم به دلیل موانع ناشی از اعمال تحریم‌های گسترده غرب علیه آن کشور با افت قابل توجهی مواجه شده است. به تخمین سازمان ملل متحد، هم‌اکنون ۲۵ میلیون تن گندم در انبارهای بنادر اوکراین آماده رسیدن به دست گرسنگان جهان است اما جنگ، این امکان را سلب کرده است. همچنین تخمین زده شده 50 درصد صادرات گندم از روسیه هم قربانی تحریم‌هایی شده که جهان غرب علیه روس‌ها برقرار کرده است.
از خوش‌بینی تا واقع‌نگری
اوکراین تا پیش از آغاز جنگ در اسفندماه گذشته، با تولید ٣٣ میلیون تن گندم که دوسوم آن را صادر میکرد، ١٢ درصد صادرات گندم دنیا را به خود اختصاص داده بود. با آغاز حمله روسیه به اوکراین، روند صادرات گندم از این کشور مختل شد و پس از آن نیز وضع تحریم‌های گسترده جهانی علیه روسیه (که تا پیش از آن به تنهایی بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان محسوب می‌شد) موجب شد سازمان‌های جهانی درباره به وجود آمدن بحران بی‌سابقه غذایی در بسیاری از کشورها به‌خصوص در قاره آفریقا هشدار دهند. این وضعیت نگاه‌ها را به سمت سایر تولیدکنندگان بزرگ گندم خیره کرد. در این میان بیشترین درخواست برای جبران کمبود به‌وجود‌آمده در جهان متوجه هند شد و این کشور بزرگ و پرجمعیت هم ضمن پاسخ مثبت به این درخواست‌ها، فرصت را برای افزایش تولید گندم و صادرکردن آن به قصد درآمدزایی بیشتر مغتنم دانست. هند که دومین تولیدکننده بزرگ گندم جهان بعد از چین است، می‌دانست با شدت‌گرفتن جنگ در اوکراین و اختلالی که در پروسه صادرات از آن کشور به وجود آمده، قیمت جهانی گندم به چند برابر افزایش پیدا می‌کند و خریداران به دنبال جایگزین واردات گندم از روسیه و اوکراین هستند. از همین رو نخست‌وزیر هند در آغاز سال جاری خورشیدی اعلام کرد این کشور برای تغذیه حدود یک‌ونیم میلیارد نفر جمعیت خود منابع کافی دارد و در صورت صدور مجوز از سازمان تجارت جهانی می‌تواند به بقیه کشورها مواد غذایی بفرستد. این کشور تا پیش از اعلام ممنوعیت صادرات گندم از این کشور، چیزی معادل هفت میلیون تن گندم به
۶۸ کشور جهان صادر میکرد و چشم‌انداز قابل پیش‌بینی برای افزایش این میزان تا 10 میلیون تن نیز تخمین زده می‌شد که خبر تصمیم جدید هندی‌ها برای ممنوعیت صادرات این محصول استراتژیک، جهان را غافلگیر کرد.
تصمیم داخلی، اعتراض جهانی
هند روز شنبه اعلام کرد ریسک غذایی به‌وجود‌آمده در داخل آن کشور اجازه نمی‌دهد سیاست‌های اتخاذشده پیشین در رابطه با صادرات گندم از آن کشور ادامه پیدا کند. این کشور پیش‌تر گفته بود رکورد صادرات گندم در سال جاری میلادی را خواهد شکست تا جبران جای خالی گندم اوکراین و روسیه در بازار جهانی را بکند اما افزایش ناگهانی و شدید دمای هوا در هند و خشک‌سالی به‌وجود‌آمده در این کشور که با گران‌ترشدن بهای گندم برای مصارف داخلی همراه شده، این سیاست را تغییر داده است.
تصمیم هند با واکنش آنی وزرای کشاورزی هفت کشور بزرگ صنعتی جهان، موسوم به گروه هفت روبه‌رو شد. آنها ممنوعیت صادرات گندم توسط هند را مورد انتقاد قرار داده و خواستار آن شدند تا در بحران به‌وجود‌آمده، همه کشورها درباره امنیت غذایی جهان به مسئولیت خود عمل کنند. دیپلمات‌های این هفت کشور هم اعلام کردند در حال بررسی شرایط به منظور رساندن گندم به کشورهایی هستند که بعد از جنگ اوکراین با کاهش واردات این محصول مواجه شده‌اند.
با این اوصاف فعلا این سؤال مطرح است که تصمیم جدید هند چه تأثیری بر بازار جهانی گندم خواهد گذاشت؟ و سؤال مهم‌تر اینکه کدام کشور توانایی پرکردن جای خالی هند (و همچنین روسیه و اوکراین) در این تجارت مهم بین‌المللی را دارد؟
واقعیت تلخ
با بررسی همه جوانب موجود، به نظر می‌رسد با کناررفتن هند از چرخه توزیع جهانی گندم، در حال حاضر جایگزین بزرگ دیگری برای جبران خلأ ناشی از این تصمیم مسئولان شبه‌قاره وجود ندارد. به همین دلیل تصمیم هند به‌طور حتم باعث افزایش بیشتر قیمت جهانی گندم و کاهش بیشتر دسترسی کشورهای فقیر به این محصول ارزشمند می‌شود. با توجه به نامعلوم‌بودن سرنوشت جنگ اوکراین، بعید است دیگر کشورهای بزرگ تولیدکننده گندم حداقل در کوتاه‌مدت به فکر افزایش تولید به منظور صادرات آن باشند. همین بینش است که چین، آمریکا، کشورهای اروپایی و حتی پاکستان را که از مهم‌ترین تولیدکنندگان گندم جهان هستند، وا‌می‌دارد در اندیشه تکمیل ظرفیت بازارهای داخلی خود باشند و نه صادرات به دیگر کشورها. در این میان اظهارات دیپلماتیک منابع غربی درباره اهمیت‌بخشیدن به برنامه‌های جهانی غذا به‌خصوص در بحبوحه جنگ اوکراین را هم باید بیشتر در راستای مصارف داخلی دانست تا اراده‌ای جمعی به منظور حل مشکل کشورهایی که از این جنگ بیشترین زیان غذایی را متحمل شده‌اند.
«امانوئل مکرون» در همان روزهای آغازین حمله روسیه به اوکراین هشدار داد که اگر این جنگ بیش از حد به طول بینجامد بخش‌های بزرگی از جهان به‌خصوص در آفریقا و آسیا باید خود را برای تبعات ناشی از کمبود روغن و غله آماده کنند. حالا به نظر پیش‌بینی مکرون در حال محقق‌شدن است. وزیر امور خارجه آلمان درست می‌گوید؛ در کنار همه توصیفاتی که برای جنگ در اوکراین به کار برده می‌شود، یک چیز بیشتر از همه به چشم می‌آید؛ این جنگ، «جنگ گندم» است.
