ژرمن‌ها بر دروازه‌ آ‌فریقا

جدی‌شدن بحث تحریم انرژی روسیه از سوی آلمان، قدرتمندترین کشور اتحادیه اروپا را که حدود 40 درصد انرژی مصرفی خود را از روسیه دریافت می‌کند، به فکر جایگزین‌هایی برای خرید نفت و گاز انداخته است. در روزهای گذشته در جریان سفر امیر قطر به آلمان توافق شد تا این کشور از سال 2024 صادرات گاز به آلمان را آغاز کند؛ اما قطر تنها گزینه مد‌نظر آلمان نیست و اولاف شولتس، صدراعظم آلمان، در پی یافتن جایگزینی برای گاز روسیه، راهی آفریقا شده؛ در‌حالی‌که چین پیش‌ از‌ این در بازار گاز کشورهای آفریقایی جای پای خود را محکم کرده است.

شولتس در سفر خود به سنگال با «مکی سال»، رئیس‌جمهوری این کشور، دیدار کرد و مطابق انتظارها موضوع محوری گفت‌وگوهای رهبران دو کشور همکاری در زمینه تأمین گاز مورد نیاز آلمان و اروپا بود. شولتس همچنین آمادگی کشورش را برای همکاری بیشتر در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری ذخیره‌سازی این انرژی‌ها اعلام کرده است. سنگال دارای ذخایر گاز درخور ‌توجهی است و قصد دارد از پاییز ۲۰۲۳ گاز طبیعی مایع (LNG) صادر کند. مکی سال، رئیس‌جمهوری سنگال، پس از نشستی که با صدراعظم آلمان داشت، اعلام کرد این کشور علاقه‌مند به عرضه گاز مایع خود به بازار آلمان و اروپاست و این اقدام تا پاییز سال ۲۰۲۳ عملی خواهد شد. همچنین قرار است تا سال ۲۰۳۰ تولید گاز مایع این کشور به ۱۰ میلیون مترمکعب در سال برسد. سنگال در این صورت خواهد توانست در جایگزینی گاز روسیه نقش تأثیرگذارتری ایفا کند. تا قبل از جنگ اوکراین، آلمان و بسیاری کشورهای اروپایی قصد داشتند استفاده از منابع انرژی فسیلی را برای حفظ محیط زیست به شکل درخور‌ توجهی کاهش دهند؛ اما پیامدهای جنگ ادامه این مسیر را با چالش روبه‌رو کرده است. اکنون آلمان می‌گوید باید در سیاست‌هایش تجدید‌نظر کند و شولتس علت این چرخش را محدودیت‌هایی می‌داند که حمله روسیه به اوکراین ایجاد کرده است. به نوشته دویچه‌وله، صدرا‌عظم آلمان تصریح کرده است: «این واقعیت که ما باید وضعیت جهان را بازنگری کنیم، نتیجه چیزی است که من آن را نقطه عطف نامیده‌ام و این در بسیاری زمینه‌های دیگر نیز پیامدهایی خواهد داشت».

به‌این‌ترتیب با وجود محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی بانک سرمایه‌گذاری اروپا و بانک‌های توسعه، مشارکت در بخش گاز طبیعی در سنگال مجددا در برنامه آلمان و کشورهای اروپا قرار گرفته است. آلمان و اروپا وابستگی شدیدی به گاز صادراتی روسیه دارند و با حمله روسیه به اوکراین، این کشورها در تلاش برای یافتن جایگزینی برای قطع این وابستگی هستند.

سنگال و موریتانی سال ۲۰۱۸ با یکدیگر بر سر توسعه گسترده بهره‌برداری از ذخایر گاز توافق کردند؛ اما پروژه Tortue Ahmeyim-Projekt -GTA آن زمان چندان مورد توجه کشورهای اروپایی قرار نگرفت. بااین‌حال، سفر صدراعظم آلمان به سنگال نشان از چرخشی است که واشنگتن‌پست آن را از زبان «مامادو فال کین»، معاون رئیس سازمان منابع طبیعی سنگال، این‌گونه توصیف کرده است: «اکنون اروپا درِ خانه ما را می‌زند». او گفته است جنگ همه چیز را تغییر داده و حالا اروپایی‌ها «مزه سیاستی را می‌چشند که در کنفرانس اقلیمی گلاسکو در نوامبر گذشته تصویب کردند؛ سیاستی که به موجب آن تأمین مالی و توسعه ذخایر فسیلی جدید را به‌طور درخور ‌توجهی دشوارتر می‌کند».

او تأکید کرده است که حتی آن زمان نیز رئیس‌جمهور سنگال به کشورهای اروپا هشدار داد که نباید با چنین سیاستی راه توسعه کشورهای فقیر آفریقایی را دشوارتر کنند. اکنون رئیس‌جمهور سنگال می‌گوید شرط عرضه گاز به بازار آلمان این است که این کشور در توسعه بهره‌برداری از ذخایر گاز سهیم شود؛ موضوعی که شولتس با آن موافقت کرده است. اما دیگران در این زمینه سریع‌تر از آلمان اقدام کرده‌اند. شرکت انرژی ایتالیایی انی (Eni) در ماه‌های گذشته قراردادهایی را با الجزایر، مصر، آنگولا و جمهوری کنگو امضا کرده است. ایتالیا می‌خواهد با این اقدام نیمی از گاز وارداتی خود از روسیه را با خرید گاز از این کشورها تأمین کند.

ثروت بالقوه آفریقا

کشورهای آفریقایی امکانات خوبی برای تأمین گاز مایع در بازارهای جهان دارند. به‌عنوان مثال می‌توان به موزامبیک، نیجریه، غنا، ساحل عاج و لیبی اشاره کرد. علاوه‌بر‌این کارشناسان معتقدند لازم نیست در آفریقا از صفر شروع کرد؛ زیرا در‌حال‌حاضر حدود ۱۸ درصد از گازی که به مقصد اروپا ارسال می‌شود، از کشورهای آفریقایی است.

هم‌اکنون یک خطوط لوله از لیبی به ایتالیا و همچنین از الجزایر به اسپانیا کشیده شده است. علاوه‌بر‌این طرحی در درست بررسی است که گاز مایع را از طریق یک خط لوله چهار هزار کیلومتری از صحرا به نیجریه و سپس الجزایر منتقل می‌کند و از آنجا به اروپا می‌رساند. نیجریه هم‌اکنون شش پایانه گاز مایع دارد. در آفریقای جنوبی هم برنامه‌هایی برای مناقصه جدید پایانه گاز مایع در خلیج ریچاردز در سواحل شرقی این کشور در جریان است. این موارد تنها نمونه‌هایی از امکانات این کشورها است. استفان لیبینگ، رئیس هیئت‌مدیره انجمن بازرگانی آلمان و آفریقا، به رویترز می‌گوید که آفریقا به دلیل نزدیکی جغرافیایی و هزینه‌های حمل‌ونقل ارزان می‌تواند در این زمینه تأثیرگذار باشد، اما نمی‌تواند به‌تنهایی مشکل اروپا را حل کند.

به گفته او جایگزین‌کردن گاز مایع این کشورها با گاز روسیه ساده نیست. از یک سو ایجاد تأسیسات بهر‌ه‌برداری از این ذخایر می‌تواند سواحل سنگال را که مرکز ماهی‌گیری و گردشگری این کشور است، با خطرات زیست‌محیطی روبه‌رو کند و از سوی دیگر اروپایی‌ها خیلی دیر از راه رسیده‌اند؛ زیرا خریداران گاز آفریقا، به‌ویژه کشورهای آسیایی و در رأس آنها چین خیلی پیش‌تر قراردادهای خود را با کشورهای آفریقایی منعقد کرده‌اند. چین با مصر قراردادهایی پرسود و بلندمدت در این زمینه بسته است. او می‌گوید ۸۰ تا ۹۰ درصد از گاز مایع این کشور هم‌زمان با بستن قرارداد برای درازمدت فروخته شده است. این پژوهشگر به صدراعظم ‌آلمان توصیه می‌کند سراغ آنگولا و به‌خصوص نیجریه برود. لیبینگ به یک دشواری جدی دیگر نیز اشاره می‌کند و آن بی‌ثباتی سیاسی و جنگ‌های داخلی این کشورهاست. تنها در کشورهای غرب آفریقا از سال ۲۰۲۰ تاکنون پنج کودتا رخ داده است و اروپایی‌ها قطعا علاقه‌ای ندارند که وابستگی به کشوری مانند روسیه را با وابستگی گاز دولت‌های بر‌آمده از کودتای نظامی جایگزین کنند. لیبینگ می‌گوید: «این نشان می‌دهد که مسیر پیش‌روی اروپا چقدر می‌تواند دشوار باشد. لیبی مثال خوبی است. شرکت آلمانی Wintershall تا قبل از جنگ داخلی در آنجا در عرصه بهره‌برداری از گاز فعال بود».

علاوه بر معضل تأمین انرژی که رشد قیمت‌ها را در بسیاری از حوزه‌ها از‌جمله صنایع در پی داشته، مشکل گرانی مواد غذایی نیز به سایر چالش‌ها اضافه شده است. با شروع جنگ اوکراین قیمت مواد غذایی در سراسر جهان رو به افزایش گذاشته است. اولاف شولتس در سفر خود به سنگال به بحران غذایی کنونی نیز اشاره کرد و هشدار داد که بسیاری از کشورها ممکن است در تأمین غذای جمعیت خود با مشکلات بزرگی روبه‌رو شوند. او در‌عین‌حال تأکید کرد که «این نباید ما را مأیوس کند». شولتس وعده داد که آلمان از هیچ تلاشی برای مقابله با این معضل دریغ نخواهد کرد.

منابع و مسیرهای صادرات گندم از اوکراین در محاصره روسیه است. روسیه و اوکراین از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان غلات جهان هستند و جنگ باعث افزایش قیمت مواد غذایی و تشدید بحران شده است. این بحران به‌ویژه کشورهای آفریقای شرقی سومالی، اتیوپی و شمال کنیا را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده و مزید بر معضل خشک‌سالی شدید شده است. جنگ روسیه علیه اوکراین بر مناطق بحرانی در سراسر جهان تأثیر می‌گذارد و کشورهای فقیر را نیازمندتر از پیش می‌کند. صدراعظم آلمان در سفر سه‌روزه خود به آفریقا به نیجر و آفریقای جنوبی نیز می‌رود. او همچنین درباره اینکه چرا بسیاری از کشورهای آفریقایی تاکنون از محکومیت آشکار جنگ روسیه علیه اوکراین خودداری کرده‌اند، صحبت خواهد کرد. در رأی‌گیری بر سر محکومیت روسیه در مجمع عمومی سازمان ملل پنج کشور از ۱۹۳ کشور، از‌جمله اریتره به محکومیت روسیه رأی منفی دادند. ۳۵ کشور از‌جمله چین، هند و برزیل و ۱۷ کشور آفریقایی از‌جمله آفریقای جنوبی و سنگال رأی ممتنع دادند. ۱۴۳ کشور هم روسیه را محکوم کردند.

تردید در نقش رهبری آلمان

با شروع جنگ اوکراین، اعتبار آلمان به‌عنوان «دوست نزدیک مسکو» در میان متحدانش خدشه‌دار شده است. این می‌تواند توازن قوا را در اتحادیه اروپا تغییر دهد. یک سال پیش هنگامی که دوره صدراعظمی آنگلا مرکل به پایان می‌رسید، رهبران بسیاری کشورهای جهان به‌ویژه اروپا او را با ستایش بدرقه کردند. آنها او را مهم‌ترین رهبر اتحادیه اروپا و یکی از برجسته‌‌ترین رهبران غرب نامیدند. اما کارنامه ۱۶‌ساله دولت او همچنین شامل ممانعت از پیوستن اوکراین به ناتو و تصویب خط لوله گاز طبیعی نورد‌استریم ۲ در دریای بالتیک از روسیه به آلمان، آن هم اندکی پس از اشغال شبه‌جزیره کریمه از سوی روسیه است؛ مسائلی که آ‌ن‌ زمان برای کمتر کسی مطرح بود.

اما ۲۴ فوریه 2022، آنالنا بربوک، وزیر خارجه دولت جدید آلمان گفت: «امروز ما در دنیای متفاوتی از خواب بیدار شدیم». به گفته او حمله روسیه به اوکراین نه‌تنها نظم پس از جنگ در اروپا، بلکه ارزیابی سیاست آلمان در قبال روسیه را نیز وارونه کرد. در آغاز ماه آوریل و به دنبال انتشار تصاویر جسد قربانیان در بوچا، ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، مرکل را به حومه کی‌یف دعوت کرد تا به او نشان دهد «سیاست امتیاز‌دادن به روسیه در ۱۴ سال گذشته به چه فاجعه‌ای منجر شده است».

انگشت اتهام همچنین از لهستان و کشورهای بالتیک به سوی مرکل نشانه رفت؛ اما آنها نه‌فقط مرکل که حداقل یک نسل از سیاست‌مداران آلمانی را مورد انتقاد قرار می‌دهند که دیپلماسی «تغییر از طریق تجارت» را انتخاب کرده‌اند. از‌جمله این سیاست‌مداران فرانک والتر اشتاین‌مایر، وزیر خارجه سابق آلمان و رئیس‌جمهور فعلی این کشور است که چندی پیش به «ارزیابی اشتباه» خود در قبال روسیه اعتراف کرد. به‌ویژه آنچه اعتبار این کشور را در داخل و خارج خدشه‌دار کرده، نقشی است که گرهارد شرودر، صدراعظم اسبق و عضو حزب سوسیال‌دموکرات بازی کرده است. این یک رسوایی تلقی می‌شود که شرودر هنوز حاضر نشده از پوتین فاصله بگیرد.

نقطه عطف؟

وقتی جنگ اوکراین آغاز شد، اولاف شولتس در پارلمان آلمان از «درسی که دولت آلمان گرفته» و «نقطه عطفی» در سیاست آلمان سخن گفت. او از سوی دیگر با دادن هشدار در مورد احتمال بروز جنگ جهانی سوم، درباره ارسال تسلیحات به اوکراین و تحریم همه‌جانبه انرژی علیه روسیه «تعلل کرد». به همین دلیل است که بسیاری «نقطه عطف» مد‌نظر او را جدی نگرفتند. در آغاز ماه آوریل، مردم در مقابل سفارت آلمان در ویلنیوس لیتوانی اعتراض کردند که برلین از تحریم کامل نفت و گاز حمایت نکرده است. ماتئوش موراویسکی، نخست‌وزیر لهستان، شولتس را متهم کرد که همچنان به جلوگیری از تحریم‌های قاطع‌تر اتحادیه اروپا ادامه می‌دهد. در کشورهای بالتیک، به روابط نزدیک آلمان با کرملین همواره با سوء‌ظن خاصی نگریسته شده است؛ زیرا آنها خود را قربانی احتمالی بعدی ولادیمیر پوتین می‌دانند. فولکر وایشزل، پژوهشگر مسائل اروپای شرقی، به نارضایتی شدید از «تردید دولت آلمان در مورد تحویل تسلیحات، تحریم انرژی و مسئله پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا در آینده» اشاره می‌کند و می‌گوید این در حالی است که از «آلمان انتظار رهبری اروپا» می‌رود.