«رجب» در اندیشه شام

جنگ اوکراین و نقش تعیین‌کننده ترکیه در روند عضویت سوئد و فنلاند در ناتو، رجب طیب اردوغان را در اندیشه عملی‌کردن بلندپروازی‌های خود در سوریه انداخته است. در روزها و هفته‌های اخیر تحولات و جابه‌جایی‌های گسترده‌ای در مرز میان سوریه و ترکیه انجام شده و به نظر می‌رسد آنکارا برای یک تهاجم نظامی گسترده در شمال سوریه آماده می‌شود. این پنجمین تهاجم نظامی بزرگ ترکیه علیه همسایه جنوبی‌اش در شش سال گذشته محسوب می‌شود.

تجهیزات نظامی در مرز سوریه قرار گرفته‌اند و خمپاره‌های توپخانه‌ ترکیه در روزهای اخیر مواضع نیروهای مسلح کردهای سوریه را هدف قرار داده‌اند. مقامات ارشد و تحلیلگران نزدیک به دولت آنکارا می‌گویند که عملیات جدید علیه گروه‌های کرد سوریه در هفته‌های آتی به امید به‌سرانجام‌رساندن آن پیش از نشست ناتو در ۲۹ ژوئن در مادرید انجام خواهد شد.

اردوغان اخیرا به خبرنگاران همراهش گفته است که «همان‌طورکه همیشه می‌گویم ما نیز شبانه یک‌باره به آنها فشار وارد می‌کنیم. اگر خدا بخواهد این عملیات‌ها را به محض کامل‌شدن آماده‌سازی‌های ارتش، اطلاعات و نیروهای امنیتی ترکیه آغاز می‌کنیم».

اظهارات اردوغان بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های تحت کنترل دولت ترکیه داشته که همگی اشاره به تهاجمی قریب‌الوقوع به سوریه دارند. «یوسف اریم» تحلیلگر شبکه تی‌آرتی در گفت‌وگویی گفت: «عملیات دیگری قرار است در سوریه انجام بگیرد. به گمان من این اتفاق در ماه ژوئن و پیش از نشست ناتو رخ خواهد داد».

این عملیات‌های نظامی در لحظه ژئوپلیتیک مناسبی برای اردوغان رقم می‌خورد. روسیه – که قدرت سیاسی و نظامی بزرگی در سوریه محسوب می‌شود – مجبور شده توجه و منابع خود را معطوف به تهاجمش به اوکراین کند.

به علاوه، فنلاند و سوئد نیز قصد دارند به دهه‌ها بی‌طرفی خود پایان دهند و به ناتو ملحق شوند؛ اقدامی که ترکیه تا زمانی که این دو کشور و ناتو امتیازهایی در رابطه با کاهش ارتباط با گروه‌های چپ‌گرای کرد – که تهدیدی از سوی آنکارا محسوب می‌شود – اعطا کنند، با آن مخالفت خواهد کرد.

ترکیه حمایت‌های نظامی و دیپلماتیکی از کمپین برای دفاع از اوکراین داشته است و این باعث شده با وجود داشتن روابط دوستانه با مسکو، تا حدودی از حمایت غرب نیز برخوردار شود. این اقدام آنکارا را در موقعیتی قرار خواهد داد که از سوی هر دو طرف درگیری مورد توجه ویژه قرار گیرد. «نیکولاس دانفورس» یک کارشناس در مؤسسه سیاست خارجی و بنیادگذاری اروپایی‌ به ایندیپندنت گفت: «اردوغان با نگاه به این امر که ناتو نگرانی‌های امنیتی ترکیه را نادیده گرفته است، باور دارد که اهرمی در دست دارد که با استفاده از آن می‌تواند امتیازهایی دریافت کند. او در سوریه با مانوردادن میان روسیه و آمریکا فضای بیشتری برای اقدام علیه نیروهای کرد ایجاد می‌کند».

به نظر می‌رسد اردوغان همین حالا نیز زمینه‌های دیپلماتیک برای تهاجم برون‌مرزی را ایجاد کرده است. براساس گزارش‌ها، اردوغان و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه هفته گذشته درخصوص برنامه‌های ترکیه به گفت‌وگو پرداختند. به گفته سخنگوی کاخ سفید، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید در گفت‌وگویی با ابراهیم کالین، مشاور ارشد اردوغان «بر اهمیت خودداری از تشدید تنش‌ها در سوریه» تأکید کرده است.

ترکیه که عضوی از ناتو است، با بقیه متحدان همسویی ندارد و مدت‌ها در تلاش بوده تا جای پای خود را در سوریه بسط دهد. ترکیه در اکتبر ۲۰۱۹ طی عملیات «چشمه صلح» تهاجمی از زمین و هوا را آغاز کرد که هدف آن تشکیل منطقه حائل بود اما این تهاجم منجر به اعمال تحریم‌های غرب علیه نیروهای مسلح ترکیه شد و آنکارا مجبور شد پس از یک هفته به این تهاجم پایان دهد. آنکارا می‌خواهد پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده در ترکیه منطقه حائل درون سوریه را عمیق‌تر کند چراکه مسئله مهاجران سوری در ترکیه در حال تبدیل‌شدن به چالش بزرگی است.

کنترل روی شمال منبج به ساخت پل زمینی میان مناطقی از استان حلب در شمال سوریه که در سال ۲۰۱۶ به اشغال ترکیه درآمد و مناطق اشغالی استان حسکه که در تهاجم سال ۲۰۱۹ تسخیر شد کمک خواهد کرد. ترکیه همچنین تضعیف نیروهای دموکرات سوریه را در نظر دارد. طرح آماده‌سازی برای هجوم احتمالی به سوریه میان برخی از مردم در ترکیه محبوب شده است و افراد حامی دولت بر طبل حمله می‌کوبند.

«عبدالله سندیلاگ» در اواخر ماه می‌ در روزنامه ینی‌آکیت که از دولت اردوغان حمایت می‌کند، نوشت: «آیا واقعا این عملیات الزامی است؟ بله، در برابر آنهایی که دولت را به خاطر مهاجران به سیخ می‌کشند و مدام به آنها می‌گویند که شهروندان سوریه باید بروند، الزامی و حیاتی است. این مهم نه تنها برای آرام‌کردن مردم و ساکت‌کردن مخالفان بلکه برای نبرد علیه سازمان‌های تروریستی که مرز کشور را تهدید می‌کنند، ضروری است».

گزینه‌های پیش‌روی  ترکیه در شمال سوریه

 رئیس‌جمهوری ترکیه، خواسته همیشگی‌ خود را برای ایجاد منطقه امن عاری از یگان‌های مدافع خلق کرد و حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) در عمق ۳۰ کیلومتری شمال سوریه، بار دیگر روی میز مذاکرات بین‌المللی قرار داده است.

این طرح قدیمی، ابتدا در سال ۲۰۱۳ از سوی اردوغان پیشنهاد شد، سپس در سال ۲۰۱۹، ترکیه نقشه دقیق آن را به سازمان ملل ارائه داد. طرح مزبور در آن زمان با مخالفت آمریکا، اروپا و روسیه مواجه شد، اما آنکارا با برخی داد‌وستدها و تهاجم‌های نظامی توانست در قلمرو سوریه پیشرفت کند و بخش‌هایی از شمال سوریه را به آنچه از آن با عنوان «منطقه امن» یاد می‌شود، تبدیل کند.

تحقق این هدف، مستلزم اجرای چهار عملیات نظامی بود که عبارت‌اند از: «سپر فرات» در جرابلس، شمال حلب در سال ۲۰۱۶، «شاخه زیتون» در عفرین در حومه حلب در سال ۲۰۱۸، «چشمه صلح» بین تل ابیض و رأس‌العین در شرق فرات در پایان سال ۲۰۱۹ و «سپر صلح» در استان ادلب در بهار سال ۲۰۲۰. علاوه بر آن، دستیابی به این هدف، مستلزم انعقاد مجموعه‌ای از توافق‌نامه‌ها در پیوند با استان ادلب سوریه بود که آنکارا در اوایل سال ۲۰۱۷ توانست در تفاهم با مسکو و تهران، آنها را نهایی کند. در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۲۰، آنکارا تفاهم‌نامه‌های مفصلی را با مسکو امضا کرد و در اکتبر ۲۰۱۹ نیز توافق‌نامه‌ای را درباره منطقه «نبع‌السلام» با واشنگتن امضا کرد. البته پیش از امضای توافق اخیر، دو طرف نقشه راه منبج را در سال ۲۰۱۸ امضا کرده بودند.

به همین ترتیب، آنکارا به حوزه نفوذش در سوریه با مساحتی حدود ۱۰ درصد از خاک سوریه (مساحت کل ۱۸۵ هزار کیلومتر مربع) دست یافت که وسعت آن دو برابر خاک لبنان است و جمعیت آن به ۴.۴ میلیون نفر می‌رسد. این در حالی است که حدود ۳.۷ میلیون شهروند سوری نیز در ترکیه زندگی می‌کنند و همین امر باعث شد ترکیه به یک بازیگر اصلی در تحولات سوریه تبدیل شود. علاوه بر روسیه و ایران که حکومت بشار اسد را در کنترل ۶۳ درصد از مساحت سوریه حمایت می‌کنند، آمریکا و متحدانش نیز به حمایت خود از نیروهای دموکراتیک سوریه که ۲۳ درصد از مساحت کشور را در شمال آن در کنترل خود دارند، ادامه می‌دهند.

ترکیه در سایه توافق‌ها و حمله‌هایی که در شمال سوریه انجام داد، توانست تشکیلات کردها را در مرزهای جنوبی خود به سمت فروپاشی و نابودی سوق دهد و با دورکردن برخی از شبه‌نظامیان وابسته به یگان‌های مدافع خلق و حزب کارگران کردستان از مرزهای ترکیه و ایجاد تغییرات جمعیتی در شمال سوریه، از ایجاد منطقه‌‌ای مشابه اقلیم کردستان عراق، جلوگیری کند. این در حالی است که آنکارا، تهران و دمشق، در مخالفت با ایجاد منطقه‌ خاصی برای کردها در شمال سوریه همسویی ضمنی دارند و درباره این موضوع در دیدارهای سرلشکر علی مملوک، رئیس دفتر امنیت ملی سوریه و فیدان حقان، رئیس سازمان امنیت ملی ترکیه و دستیاران آنها بارها  بحث و بررسی شده است.

تحولات  جدید

اردوغان معتقد است جنگ اوکراین به ترکیه امتیاز ویژه‌ای داده است تا در سایه آن با روسیه، آمریکا و اروپا وارد گفت‌وگو شود. واشنگتن از عضویت سوئد و فنلاند در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) حمایت می‌کند و برای تحقق این امر، رضایت همه اعضا، از جمله آنکارا، ضروری است. از سوی دیگر، مسکو با این امر مخالف است و انتظار دارد که ترکیه در جایگاه یکی از مهم‌ترین اعضای ناتو، با درخواست سوئد و فنلاند برای کسب عضویت در آن نهاد مخالفت کند؛ به‌ویژه که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، توانست از طریق روابط خاص خود با اردوغان، رسیدن به برخی تفاهم‌ها در سوریه و نیز با استفاده از روابط دوجانبه نظامی، اقتصادی و سیاسی با آنکارا در جبهه جنوبی ناتو و در پایگاه اینجرلیک که با پایگاه حمیمیم روسیه در غرب سوریه فاصله چندانی ندارد، به موفقیت‌های سیاسی مهمی دست یابد.

به همین دلیل، اردوغان در چند روز گذشته و با نزدیک‌شدن به زمان برگزاری اجلاس سران ناتو در اسپانیا در پایان ماه جاری میلادی، لحن خود را تندتر کرده است و هشدار می‌دهد که برای ایجاد «منطقه امن» و دورراندن «یگان‌های مدافع خلق کرد» تا فاصله ۳۰ کیلومتری از مرز، به شمال سوریه حمله خواهد کرد. سازمان اطلاعات ترکیه به منظور آماده‌شدن برای نبرد و هدف‌قراردادن مخالفان در خطوط تماس، گفت‌وگوهای خود را با گروه‌های سوری وفادار به آنکارا آغاز کرده است. گفت‌وگوها بر سه محور عمده جنگ متمرکز است: خطوط تماس نزدیک به «نبع‌السلام» بین تل‌ ابیض و رأس‌العین در شرق فرات، خطوط تماس نزدیک منبج در حومه حلب و نقاط درگیری در تل‌ رفعت. البته باید در نظر داشت که میزان مخاطره و اولویت در هر منطقه، با مناطق دیگر متفاوت است:

یکم، «منطقه قرمز»: در این منطقه نیروهای آمریکایی حضور دارند و ارتش آمریکا به منظور محافظت از گروه‌های متحد و اطمینان از بازدارندگی ارتش ترکیه، گشت‌زنی‌های زمینی و هوایی خود را در شرق فرات افزایش داده است. علاوه برآن، واشنگتن از طریق لیندا گریفیلد، نماینده خود در سازمان ملل، اعلام کرد که با هرگونه حمله ترکیه به شمال سوریه مخالف است. روسیه نیز به نوبه خود تهدیدهای ترکیه را توجیهی برای تقویت حضور راهبردی آنکارا در نزدیکی نیروهای آمریکایی در شرق فرات تلقی کرد. همین امر، ترکیه را به بازنگری موضع خود واداشت و اردوغان با صراحت اعلام کرد که عملیات نظامی ترکیه، شامل شرق فرات نیست و تنها به غرب رودخانه فرات، به‌ویژه در منبج و تل رفعت، محدود می‌شود.

دوم، «منطقه خاکستری»: در این منطقه که در غرب فرات و در منبج واقع است، قراردادی قدیمی بین آمریکا و ترکیه وجود دارد که شامل اخراج افراد وابسته به یگان‌های مدافع خلق کرد و حزب کارگران کردستان است. افزون بر آن، بر اساس این قرارداد، دو جانب به گشت‌زنی‌های مشترک و ایجاد شورای محلی جدیدی در منطقه اقدام خواهند کرد. البته تضمین‌های آمریکا به «یگان‌های مدافع خلق کرد»، منبج را نیز در بر می‌گیرد، زیرا واشنگتن معتقد است که هرگونه تهدید علیه یگان‌های مدافع خلق، جنگ علیه داعش و ثبات خطوط تماس را تضعیف می‌کند.؛ بنابراین هرگونه حمله ترکیه به منبج یا شرق فرات می‌تواند منجر به تشدید فشارهای داخلی آمریکا شود و کنگره آمریکا خواستار فعال‌سازی دوباره تحریم‌هایی شود که به دنبال حمله ترکیه به شمال سوریه در سال ۲۰۱۹، بر آن کشور اعمال شد. هرچند اردوغان نمی‌خواهد قبل از برگزاری انتخابات ریاست‌‌جمهوری سال آینده با فشارهای بیشتری روبه‌رو شود، ممکن است با هدف اجرای «نقشه راه» و دستیابی به توافق جدیدی علیه «یگان‌های مدافع خلق کرد»، فشارها را در منبج تشدید کند.

سوم، «منطقه سبز»: این منطقه، تل رفعت در غرب فرات را نیز در بر دارد و تحت نفوذ روسیه، ایران و سوریه است. در وجه نظری، با دریافت «چراغ سبز» از مسکو و در قیاس با دو منطقه قبلی، عملیات ترکیه در این ناحیه آسان‌تر به نظر می‌رسد؛ درست همان‌گونه که در عملیات‌های‌ نظامی «سپر فرات»، «شاخه زیتون» و «سپر صلح» در سال‌های گذشته رخ داد. در آن زمان روسیه، چه در سوریه و چه در پرونده‌های دیگر، به امتیازات مورد نظر از سوی ترکیه دست یافت. اکنون به احتمال زیاد، بهایی که مسکو از واگذاری تل رفعت به آنکارا می‌خواهد، رد درخواست اوکراین، سوئد و فنلاند برای پیوستن به ناتو، یا اعمال فشار بر آنکارا برای عادی‌سازی روابط با دمشق و پذیرش استقرار مرزبانان سوری در مرز خواهد بود.

البته ماهیت تصمیم ترکیه و تنش‌های لفظی و عملیاتی آن در آینده نزدیک روشن خواهد شد که آیا ترکیه قبل از نشست سران ناتو در مادرید در پایان ماه جاری (که سرنوشت درخواست‌های سوئد و فنلاند و درگیری روسیه با غرب را تعیین می‌کند) دست به حمله می‌زند یا با بهره‌برداری از وخامت اوضاع کنونی جهان و قبل از سفر به اسپانیا، در یک اقدام پیشگیرانه، شمال سوریه را هدف حمله قرار می‌دهد تا جامعه جهانی را در برابر یک اقدام انجام‌شده قرار دهد. از سوی دیگر، با توجه به نزدیک‌شدن زمان برگزاری اجلاس شورای امنیت در دهم جولای آینده و درگیری غرب و روسیه بر سر تمدید مکانیسم انتقال کمک‌های بین‌المللی از مرز ترکیه، تصمیم آنکارا برای حمله به شمال سوریه روشن‌تر خواهد شد.