دُر یتیم خلیج فارس

مهرشاد کاظمی: جزیره خارک در شمال غربی خلیج فارس و در 35کیلومتری بندر گناوه واقع و به لحاظ موقعیت جغرافیایی و حضور اقوام آریایی تاریخچه چندهزارساله دارد. مرحوم جلال آل‌احمد بیش از 60 سال پیش از جزیره خارک با عنوان «دُر یتیم خلیج فارس» یاد کرد و آن را در قالب کتابی منتشر کرد؛ توصیفی و شرحی که از آن روز جزیره داشته، همچنان پابرجاست. آری! یتیم است چون همچنان ناشناخته است. یتیم است چون با وجود اینکه مهد تمدن باستان و محل استقرار اقوام آریایی است، بسیاری از آن بی‌خبرند. یتیم است چون در محاصره لوله‌های نفتی است. چند روز پیش فرصتی فراهم آمد تا به این جزیره زیبا و باستانی سفر کرده و از نزدیک به تماشای جاذبه‌های گردشگری آن بنشینم. جاذبه‌های بسیار و تماشایی جزیره که باید برای آنها کتاب‌ها نوشت که در این مجال به چند مورد اشاره می‌کنم. قدیمی‌ترین اثر تمدنی موجود در جزیره، سنگ‌نوشته افقی یا خوابیده هخامنشی است که به زبان پارسی باستان و خط میخی نوشته شده است؛ این کتیبه به‌صورت افقی در سطح زمین مرجانی جزیره در پنج سطر و شش واژه نوشته شده که متخصصان آن را این‌گونه ترجمه کرده‌اند: «سرزمین خشک و بی‌آبی بود شادی و آسایش را آوردم». باستان‌شناسان این سنگ‌‌نوشته را قدیمی‌ترین سند خلیج فارس می‌دانند که تا به امروز پابرجاست. گور‌معبدهای پالمیران ازجمله آثار باستانی و جذاب جزیره به‌شمار می‌رود، این اثر که در دامنه تپه خضر حفر شده است، به دوران اشکانیان و ساسانیان بازمی‌گردد. دفن مردگان در دخمه‌های سنگ‌های مرجانی به‌صورت طبقاتی و در کنار هم از آیین‌های زرتشتیان محسوب می‌شده و تزیینات حکاکی‌شده ورودی به گور دخمه‌ها از جذابیت‌های این اثر به‌جا مانده است. بقایای کلیسای نسطوریان پس از هزارو ۶۰۰ سال یکی از جاذبه‌های مثال‌زدنی جزیره خارک است. گفته می‌شود مسیحیان ایرانی برای در امان بودن از فشار متعصبان زرتشتی به جزیره خارک پناه آورده و ضمن برخورداری از آسایش و آرامش، برای عبادت کلیسا ساخته و بقایایی از کوچه‌های سنگفرش‌شده منتهی به کلیسا و اتاق‌های استراحت پیرامون آن نشان از حضور قابل‌توجه پیروان آیین مسیحیت دارد. از آثار دیدنی جزیره نقش نوعی بازی، شبیه بازی نرد با دو ردیف پنج‌تایی است که در جای‌جای جزیره بر روی سطح سنگ‌های مرجانی خودنمایی می‌کند. اگرچه آثار باستانی جزیره، بیش از موارد اشاره‌شده است، اما به دلیل رعایت اختصار به چند اثر از آثار تاریخی دوره ایران بعد از اسلام می‌پردازم. شاخص‌ترین این بناها آرامگاه و زیارتگاه میرمحمد حنفیه از آثار دوره ایلخانی به سال ۷۳۸ ه.ق است که دو گنبد هرمی‌شکل دارد که یکی از آنها شبیه گنبد آرامگاه دانیال نبی در شوش است؛ کاشی‌کاری‌های زیبا و بی‌نظیری زیر گنبد به سبک زرین‌فام از جاذبه‌های این اثر تاریخی دوره اسلامی به شماره می‌رود. گفتنی است معمار این بنا شخصی به نام علی‌بن حسین بخارایی است که مزار وی در محوطه بیرونی واقع شده است. بقعه علمدار و بقعه میرعبدالله از آثار تاریخی کمتر محافظت‌شده جزیره است که در معرض آسیب قرار گرفته و تاکنون به ثبت ملی نرسیده است. وجود قنات‌های آب شیرین موجود به جذابیت‌های این جزیره افزوده است. به‌علت عدم لایروبی، آبی در این قنات‌ها جاری نیست؛ مانند قنات اُ دنه، اما می‌توان به‌راحتی وارد آنها شد و از خنکی هوای داخل آن بهره برد. از جلوه‌های طبیعی این جزیره رفت‌وآمد امن و آزاد آهوان است که بسیار دیدنی و تأمل‌برانگیز است و به‌راحتی می‌توان آنها را آزادانه در گوشه‌وکنار جزیره مشاهده کرد. وجود درختان نخل، لیل یا انجیر معابد که ریشه انبوه آن به جای راهیابی به عمق زمین، به سمت آسمان و پیچیده در تنه درخت رشد و نمو کرده یا درختان کنار یا سدر که وجودشان منبع تغذیه حیات وحش است، جملگی از دیگر جاذبه‌های طبیعی جزیره خارک به شمار می‌رود. سواحل زیبا و چشم‌نواز و زلالی آبی که مثل اشک چشم عمق بستر دریا را نمایان می‌کند و همچنین باغ‌های پرمحصول خرما مثل باغ آذرپاد و باغ پیرمرد، با برداشت آزادانه از آن، تفرجگاهی برای بومیان جزیره به شمار می‌رود. آنچه ناگفته ماند، این است که جزیره خارک در مالکیت و قلمرو شرکت نفت ایران است و ورود به آن مستلزم اخذ اجازه کتبی است؛ اگرچه شرکت نفت گام‌های زیادی برای رفاه شهروندان جزیره برداشته است، اما جا دارد تا وزارت نفت توجه ویژه‌ای به حفظ میراث گرانسنگ و منحصربه‌فرد این جزیره و سایر محوطه‌های میراثی تحت نظارتش داشته باشد. بر این اساس پیشنهاد می‌شود وزارت نفت با همکاری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، اداره کل یا دفتری به‌منظور حفاظت از میراث فرهنگی و باستانی در کشور هم‌زمان با طرح‌های توسعه‌ای خود ایجاد کند تا با نگاه پدرانه همواره حافظ این گنجینه ارزشمند باشد. امید است روزی گردشگران بتوانند آزادانه از مواهب این جزیره بهره‌مند شوند. چنین باد.