فقر با ایران چه خواهد کرد؟
پدیده فقر به عنوان یک شاخص اقتصادی که حاصل سیاست‌گذاری‌ها و رفتار حاکمیت و دولت‌های مختلف در عرصه داخلی و بین‌المللی است، اثراتی مستقیم، سریع‌الوصول، ناپیدا و دیر‌ظهور دارد.
فرنود حسنی
پدیده فقر به عنوان یک شاخص اقتصادی که حاصل سیاست‌گذاری‌ها و رفتار حاکمیت و دولت‌های مختلف در عرصه داخلی و بین‌المللی است، اثراتی مستقیم، سریع‌الوصول، ناپیدا و دیر‌ظهور دارد. تا اواسط دهه ۸۰ حدود ۱۲ تا ۱۵ درصد فقر مطلق داشتیم که بعد از موج اول تحریم‌ها تا میانه دهه ۹۰ به حدود ۲۰ درصد رسید. اما با شروع موج دوم تحریم‌ها و تورم شدید، از سال ۱۳۹۷ با شیب تندتری افزایش پیدا کرده و به ۳۰ درصد در سال ۱۳۹۸ رسید. براساس داده‌های مرکز آمار ایران و گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ نرخ فقر نسبتا ثابت و حدود ۳۰ درصد یا ۲۵میلیون‌و ۴۰۰ هزار نفر بوده است. براساس این آمار، بیشترین میزان فقر متعلق به استان سیستان‌و‌بلوچستان است که ۶۲ درصد مردم این استان زیر خط فقر هستند. پس از سیستان‌و‌بلوچستان استان‌های خراسان شمالی، هرمزگان، کهگیلویه‌و‌بویراحمد، گلستان و لرستان در رتبه‌های دوم تا پنجم قرار دارند. در سطحی دیگر باید این عدد را هم بررسی کرد که حدود 90 درصد مردم ایران مشمول دریافت یارانه هستند که این عدد بزرگ نشان‌دهنده شکاف عمیقی در وضعیت اقتصادی است. اما این آمار و شاخص‌ها نمایشگر ظاهر و اثرات سطحی این پدیده هستند و بی‌توجهی به دیگر شاخص‌ها و اثرات آن سهل‌انگاری و خام‌اندیشی است. اثراتی که نه‌تنها بر جسم و جان نسل حاضر، بلکه بر اندیشه، تفکر، عملکرد و ژنتیک نسل‌های بعد هم مؤثر است. در این یادداشت سعی داریم این اثرات مهم و ثانوی را مورد بررسی و اشاره قرار دهیم.
انواع اثرات حاصل از فقر
اجازه دهید این بخش را با ذکر این نکته شروع کنیم که هنگام بروز پدیده فقر یا تنش‌های اقتصادی در افراد، خانواده‌ها، سازمان‌ها و جوامع، تقریبا شاهد یک رفتار مشابه در حذف اولویت‌ها و پذیرش حداقل‌ها هستیم.
1- فقر آموزشی
فقر آموزشی که از جمله اولین اولویت‌های حذف در سبد اقتصادی فرد، خانواده و سازمان است، به وضعیتی اشاره دارد که در آن افراد به دلیل مشکلات مالی و اقتصادی از دسترسی به آموزش باکیفیت و منابع آموزشی لازم و فرصت‌های یادگیری و رشد محروم می‌شوند یا مجبور به ترک فضا و شرایط آموزش می‌شوند.
2- فقر بهداشتی
فقر بهداشتی به وضعیتی اشاره دارد که در آن افراد به دلیل محدودیت‌های اقتصادی و اجتماعی، از دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی مناسب محروم می‌شوند یا به دلیل حذف از اولویت‌ها، خود را از آن محروم می‌کنند.
3- فقر معنوی و روانی
فشارهای اقتصادی زمینه‌ساز تلاش بیشتر افراد برای کار بیشتر است و این مسئله دو اتفاق را به همراه دارد: خستگی فردی و اجتماعی و کاهش شدید روابط معنوی افراد با عزیزان و پدیده‌های مسرت‌بخش که زمینه‌ساز بسیاری از بیمارهای نامشهود مثل استرس، اضطراب و افسردگی است. فقر روانی و معنوی به وضعیتی اشاره دارد که در آن افراد به دلیل محدودیت‌های اقتصادی، از نظر روانی و معنوی دچار کمبود و بحران می‌شوند.
4- فقر غذایی
فقر غذایی که معمولا آخرین حلقه اولویت در فهرست چهارگانه ماست، به وضعیتی اشاره دارد که در آن افراد به دلیل محدودیت‌های اقتصادی، از دسترسی به مواد غذایی کافی و مغذی محروم می‌شوند؛ یعنی در این شاخص ما هم با بحران کمّی و هم بحران کیفی تغذیه مواجه هستیم.
همان‌طور که در مقدمه گفته شد، اثرات فقر علاوه‌بر شاخص‌های چهارگانه بالا بروز و ظهور کوتاه‌مدت و میان‌مدت دارد، ولی نباید از اثرات عمیق و بلندمدت آن غافل ماند. در این بخش ما به بررسی ویژگی قابلیت انتقال ژنوم و تفکر فقر در نسل‌ها و اثرات آن بر روح کشور خواهیم پرداخت و از دو بعد فقر و انتقال ژنتیکی و فقر و تخلیه ژنتیکی کشور بررسی خواهیم کرد.
1- فقر و انتقال ژنتیکی (اپی‌ژنتیک)
مطالعات دانشگاه نورث وسترن در سال 2019، درک غالب از ژن‌ها را به عنوان ویژگی‌های تغییرناپذیر زیست‌شناسی که در زمان تصور ثابت می‌شوند، به چالش کشید. تحقیقات قبلی نشان می‌داد که وضعیت اجتماعی-اقتصادی یک عامل تعیین‌کننده قوی برای سلامت و بیماری انسان است و نابرابری اجتماعی یک عامل استرس‌زا در همه جا برای جمعیت‌های انسانی در سراسر جهان است. برای مثال، سطح تحصیلات یا درآمد پایین‌تر، خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی، دیابت، بسیاری از سرطان‌ها و بیماری‌های عفونی را افزایش می‌دهد. علاوه‌بر‌این، فقر زیاد با فرایندهای فیزیولوژیکی مثل التهاب مزمن، مقاومت به انسولین و اختلال در تنظیم کورتیزول که به توسعه بیماری کمک می‌کند، مرتبط است. دانشمندان در این مطالعه، شواهدی پیدا کردند که نشان می‌دهد فقر می‌تواند در بخش‌های وسیعی از ژنوم جاسازی شود. آنها کشف کردند که وضعیت اجتماعی-اقتصادی پایین با سطوح متیلاسیون DNA یا DNAm -یک علامت اپی‌ژنتیکی کلیدی که پتانسیل شکل‌دهی تغییر ژن را دارد- در بیش از دوهزارو 500 مکان، در بیش از هزارو 500 ژن مرتبط است. به عبارت ساده‌تر، فقر بر 10 درصد از ژن‌های ژنوم اثر بر جای می‌گذارد. مک‌دید، عضو هیئت‌‌علمی مؤسسه تحقیقات سیاست نورث‌وسترن، در بیان علت این موضوع می‌گوید: تجربیات در طول دوره توسعه در ژنوم تجسم می‌یابند تا به معنای واقعی کلمه ساختار و عملکرد آن را شکل دهند.
او گفت: «این الگو مکانیسم بالقوه‌ای را نشان می‌دهد که از طریق آن فقر می‌تواند تأثیری پایدار بر طیف وسیعی از سیستم‌ها و فرایندهای فیزیولوژیکی داشته باشد». براساس گفته نیکول آرنولد، دکترای ژنتیک در دانشگاه ایالتی وین که نتایج مطالعاتش را در نشست سالانه انجمن ژنتیک انسانی آمریکا 2021 ارائه داده است، عامل اجتماعی-اقتصادی (فقر) تأثیر بالقوه‌ای بر فعالیت ژن و سلامت دارد. براساس مقالات منتشر‌شده از سوی پژوهشگران اروپایی، بسیاری از مطالعات زیست پزشکی و علوم اجتماعی پیچیدگی تعیین نقش عوامل اجتماعی و عوامل ژنتیکی را در خطر ابتلا به بیماری یا تاب‌آوری مستند کرده‌اند. مطالعات اخیر همچنین نشان داده است این عوامل ممکن است از طریق یک مکانیسم بیولوژیکی به نام اپی‌ژنتیک ارتباط متقابل داشته باشند که از طریق آن بسیاری از تجربیات زندگی می‌توانند ژن را تغییر دهند. چنین تغییراتی در ژن می‌تواند با عوامل اجتماعی و اقتصادی مرتبط باشد. برای بررسی بیشتر این رابطه، دکتر آرنولد و همکارانش اثرات بالقوه اپی‌ژنتیکی فقر را در میان ساکنان شهر بالتیمور که در مطالعه پیری سالم در محله‌های تنوع در سراسر طول عمر (HANDLS) شرکت داشتند، بررسی کردند. محققان نمونه خون 239 شرکت‌کننده را که درآمد خانوار گزارش‌شده آنها بالاتر یا پایین‌تر از خط فقر فدرال بود، جمع‌آوری کردند. از جمله 119 نفر که خود را سیاه‌پوست و 120 نفر که خود را سفیدپوست معرفی کردند. آنها توالی‌یابی RNA را برای شناسایی الگوهای بیان ژن متفاوت انجام دادند. تجزیه‌وتحلیل‌های اولیه نشان داد که 15 ژن به طور متفاوتی بین افرادی که در فقر زندگی می‌کنند و افرادی که بالای خط فقر زندگی می‌کنند، وجود دارد. دکتر آرنولد اظهار می‌کند: «مطالعه ما نشان می‌دهد که وضعیت فقر بر اثر ژن در سیستم ایمنی تأثیر می‌گذارد». مفهوم گسترده‌تر این مطالعه این است که بهبود نتایج سلامت برای جمعیت‌های در معرض خطر می‌تواند از طریق درک بهتر مکانیسم‌های بیولوژیکی زیربنایی که محیط اجتماعی-اقتصادی بر بیماری‌ها تأثیر می‌گذارد، قابل دستیابی باشد.
1-1- تکثیر ژنتیکی فقر
همان‌طور که در آمارهای رسمی نشان داده شده است، چیزی در حدود 30 درصد جامعه ایران شرایط زیر خط فقر را تجربه می‌کنند که این آمار در برخی استان‌ها مثل سیستان‌و‌بلوچستان تا 60 درصد هم رسیده است. اما نکته نگران‌کننده اینجاست که با توجه به هرم جمعیتی کشور و وضعیت فرزند‌آوری و سیاست‌های حاکم بر این حوزه، غالب زادوولدها و خانواده‌های پرجمعیت در میان دهک‌های با درآمد پایین و زیر خط فقر هستند و ازاین‌رو تسهیلات مربوط به این حوزه برای این طبقه و گروه جذاب و کاراست. بدیهی است که این نوع تسهیلات عاملی برای رهایی این گروه از چهار مؤلفه اصلی فقر آموزشی، روانی، تغذیه و بهداشتی و همه ابعاد ذکرشده نیست و ازاین‌رو موالید این گروه با همان چالش‌ها و مسائل بزرگ می‌شوند و رنج‌های ناخواسته‌ای را بر دوش جسم و ژن خود به نسل بعدی منتقل می‌کنند و ازآنجاکه طبقات غنی‌تر و میانی‌تر به دلیل سطح بالاتر سواد و آگاهی و مشغله، گرایش کمتری به فرزند‌آوری دارند، این‌گونه حمایت‌ها برای تکثیر جامعه در دهک‌های پایین اقتصادی اثری جز تکثیر فقر و ژنوم آن در جامعه نخواهد داشت. به بیان دیگر اگر با همین دست‌فرمان پیش برویم، در اندک زمانی جامعه‌ای خواهیم داشت که باور و ژن فقر در آن تکثیر شده است و این جامعه آماده پذیرش هر فشار و محدودیتی است.
2-1- آثار تکثیر ژن فقر در درازمدت
تکثیر ژن فقر به معنای تداوم و گسترش شرایط اقتصادی و اجتماعی نامساعد در یک نسل از خانواده یا جامعه است. این پدیده می‌تواند تأثیرات عمیق و گسترده‌ای داشته باشد. در ادامه به برخی از این تأثیرات اشاره می‌کنم:
الف. مشکلات اجتماعی
افزایش دزدی، جرم و جنایت: فقر می‌تواند منجر به افزایش جرم و جنایت در جامعه شود؛ زیرا افراد ممکن است برای تأمین نیازهای اولیه خود به اقدامات غیرقانونی روی آورند.
اختلالات و اختلافات خانوادگی و اجتماعی: فقر می‌تواند به بروز نارضایتی اجتماعی، بی‌اعتمادی و تنش‌های اجتماعی منجر شود.
ب. تأثیر و تغییر در سلامت جسمی و روحی
دسترسی محدود به خدمات بهداشتی: افراد فقیر معمولا به خدمات بهداشتی و درمانی دسترسی ندارند که این موضوع می‌تواند به بروز بیماری‌های مزمن، خشم اجتماعی، اضطراب و مشکلات بهداشتی منجر شود.
تغذیه ناکافی: فقر می‌تواند به تغذیه ناکافی و بروز مشکلات مربوط به سلامت جسمی و روانی منجر شود.
ج. تأثیر بر اقتصاد
کاهش تولید و بهره‌وری: جامعه‌ای که در آن فقر گسترش یافته باشد، معمولا بهره‌وری پایین‌تری دارد و این موضوع می‌تواند به کاهش رشد اقتصادی منجر شود.
افزایش هزینه‌های اجتماعی: دولت‌ها مجبور به صرف منابع بیشتری برای تأمین خدمات اجتماعی و بهداشتی برای افراد فقیر می‌شوند که خود ایجاد چرخه باطلی برای توسعه فقر است.
د. تأثیر بر فرهنگ و هویت
تضعیف هویت اجتماعی: فقر می‌تواند منجر به تضعیف هویت اجتماعی و فرهنگی افراد شود و احساس تعلق‌نداشتن به جامعه را افزایش دهد.
انتقال ارزش‌ها: در خانواده‌های فقیر، ارزش‌ها و نگرش‌های مربوط به کار و تلاش ممکن است به نسل‌های بعدی منتقل نشود.
2- فقر و تخلیه ژنتیکی (مهاجرت)
مواردی که درباره فقر و انتقال ژنتیکی گفته شد، برایند تأثیرات فقر بر دهک‌های پایین جامعه است. در این بند از مقاله قصد داریم موضوع فقر را در دهک‌های میانی جامعه بررسی کنیم. بدون شک دهک‌های میانی نیز از پدیده فقر بی‌تأثیر نیستند و همه آنها در تلاش‌اند تا با کار و تلاش، خود را بالای خط فقر و در شرایط بهینه نگه دارند اما یکی از تبعات جدی جامعه‌ای که 30 درصد آن زیر خط فقر هستند و با مشکلات عدیده در حوزه اشتغال و تورم مواجه است، بروز ناامیدی و یأس اجتماعی است و طبیعتا در چنین شرایطی اولین گزینه مهاجرت است. تخلیه ژنتیکی به معنای خروج و مهاجرت افراد تحصیل‌کرده، نخبگان و نیروهای ماهر از کشور به دلیل عواملی مانند فقر و تورم، پدیده‌ای است که می‌تواند تأثیرات عمیق و بلندمدتی بر روی جامعه و توسعه کشور داشته باشد. تخلیه ژنتیکی معمولا به دلیل شرایط نامساعد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی رخ می‌دهد. فقر و تورم، نبود فرصت‌های شغلی و بی‌ثباتی سیاسی از جمله علت‌های این پدیده هستند.
1-2- تأثیرات بر نسل‌های بعدی
کاهش سرمایه انسانی: خروج نخبگان باعث کاهش تعداد افراد تحصیل‌کرده و ماهر در کشور می‌شود که این موضوع می‌تواند به کاهش سرمایه انسانی منجر شود.
انتقال دانش و مهارت: با خروج نخبگان، دانش و مهارت‌های آنها نیز از کشور خارج می‌شود و این موضوع به کاهش نوآوری و پیشرفت فناوری در کشور منجر می‌شود.
تضعیف فرهنگ و هویت: مهاجرت نخبگان می‌تواند به کاهش تنوع فرهنگی و تضعیف هویت اجتماعی در کشور منجر شود.
2-2- تأثیرات بر وضعیت توسعه کشور
کاهش رشد اقتصادی: خروج نخبگان و نیروهای ماهر می‌تواند به کاهش بهره‌وری و رشد اقتصادی منجر شود؛ زیرا نیروی کار ماهر برای توسعه صنایع و خدمات ضروری است.
افزایش وابستگی: کشور ممکن است به واردات نیروی کار ماهر از دیگر کشورها وابسته شود که این موضوع می‌تواند به افزایش هزینه‌ها و کاهش استقلال اقتصادی منجر شود.
تأخیر در توسعه فناوری: نبود نخبگان و افراد با مهارت‌های بالا می‌تواند به تأخیر در توسعه فناوری و نوآوری در کشور منجر شود.
فقر در ایران به عنوان یک پدیده چندبعدی، تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر زندگی فردی و اجتماعی مردم دارد. این پدیده نه‌تنها بر وضعیت اقتصادی و معیشتی افراد تأثیر می‌گذارد، بلکه به سلامت روانی، اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز آسیب می‌زند. با افزایش نرخ فقر و نابرابری اجتماعی، نسل‌های آینده نیز تحت تأثیر این شرایط قرار خواهند گرفت و این روند ممکن است به تداوم و گسترش فقر در جامعه منجر شود. دو پدیده انتقال ژنتیکی فقر و تخلیه ژنتیکی بر اثر فقر به علت شرایط اقتصادی نامساعد، می‌تواند به کاهش سرمایه انسانی، کاهش نوآوری و تضعیف هویت اجتماعی منجر شود. ازاین‌رو لازم است سیاست‌گذاران در دولت و مجلس و حاکمیت با در نظر گرفتن این گزاره برنامه‌ها و اقدامات خود را برای اصلاح روند معیوب کنونی و جلوگیری از تبدیل‌شدن ایران به ویرانه، به طور جدی آغاز کنند.
