پایتخت بدون شهربازی

نورا حسینی: روزگاری نه‌چندان دور، شهربازی‌رفتن لذت دیگری داشت؛ تفریح جذاب تابستانی خانواده‌ها بود و حتی بسیاری از خانواده‌هایی که به تهران سفر می‌کردند، یک بار سری به شهربازی می‌زدند. روزگاری با شب‌های روشن که در آن خبری از جعبه جادو و گوشی موبایل نبود و در پایتخت، آخر هفته‌ها، به مال‌گردی اختصاص داده نمی‌شد... . آن سال‌ها، سروشکل زیست شهری خیلی ساده‌تر از حالا بود؛ اما یک خانواده سه، چهار، پنج‌نفره را می‌شد در لوناپارک و مینی‌سیتی دید که با چرخ‌وفلک رؤیا، کودکی و هیجان را روی آسمان جست‌وجو می‌کنند. شکل امروز تفریحات خانوادگی غیرمجازی، مدرن‌تر و به همان نسبت گران‌تر شده و شهربازی‌های شهر بزرگ نقشه ایران، شکل و نفس و رمق گذشته را ندارند و دیگر از طبقه متوسط هم خبری نیست. طبقه‌ای که در دهه‌های 50 تا 70، عمده مشتری تفریحات سالم نه‌چندان پرهزینه در شهری بود که رؤیای توسعه می‌دید. حالا جز صدای ماشین نمی‌شود چیزی شنید و از صدای هیجان و خنده معصومانه بچه‌ها در شهربازی و فانفار و پارک ارم، یا خبری نیست یا جلوه دیروز را ندارد. تهران، سال‌هاست دیگر شهربازی ندارد و مکان‌های تفریحی سربسته پاساژها و مال‌ها، آن کارکرد جمعی و خانوادگی خاطره‌انگیز را ندارند و نسلی که شاید بسیاری از ابزار مدرن را برای تفریح و سرگرمی تجربه کرده باشند، اما لذت شهربازی‌ها را نچشیده‌اند.

شهربازی قربانی توسعه بزرگراه‌ها

15 سال است از کوچ وسایل غول‌پیکر شهربازی قدیم تهران در بزرگراه چمران می‌گذرد. شهردار وقت تهران آن زمان قول داد شهربازی مدرنی در شهر آفتاب احداث کند تا پایتخت‌نشینان جای خالی شهربازی قدیمی را احساس نکنند و مشکلات ترافیکی این بزرگراه هم حل شود و تهرانی‌ها هم لذت چمران خلوت را احساس کنند و هم شهربازی مدرن‌تری نصیب‌شان شود؛ اما تهرانی‌ها حالا پشت ترافیک بزرگراه چمران خاطره شهربازی از‌دست‌رفته‌شان را زنده می‌کنند.

شهربازی چمران را به بهانه احداث یک پل رو‌گذر خالی کردند تا شبکه بزرگراهی شهر تهران که از دهه 50 معطل مانده بود، تکمیل شود. زمزمه‌های تخریب این شهربازی از سال 82 به گوش رسید تا سال 83 که محمدی‌زاده، معاون خدمات شهری شهردار وقت، خبر خداحافظی شهربازی با تهرانی‌ها را داد.

قالیباف شهردار تازه‌وارد آن سال‌ها هم راه‌حل بازشدن گره ترافیکی این بزرگراه را رفتن شهربازی از این منطقه تشخیص داد و در نهایت در 21 فروردین سال 85 موافقت اصولی بنیاد شهید انقلاب اسلامی و معاونت فنی شهرداری تهران به دست آمد و شهرداری در ازای دریافت سند مالکیت شهربازی مبلغ ۲۳ میلیارد تومان پرداخت.

قالیباف همان سال‌ها به تهرانی‌ها وعده داد شهربازی مدرن‌تر و به‌روزتری را در شهر آفتاب احداث خواهد کرد. قطار بزرگ، سفینه، منوریل، آبشار آبی، ارابه، اسب پرنده، تاب بچه، چرخ عصار، سینما سه‌بعدی، توفان، کاترپیلار، آبشار، آکروجت، افلاک‌نما، ترن‌هوایی، کشتی سبا، ماشین‌برقی، قالیچه پرنده، رودخانه وحشی، سورتمه، چرخ‌و‌فلک، رولر کاستر، گردش فضایی، رنجر و اختاپوس ۲۵ وسیله بازی بودند که مدیران شهری آن سال‌ها وعده دادند تهرانی‌ها در شهر‌بازی جدیدشان با آن هیجان خود را تخلیه خواهند کرد؛ اما با گذشت سال‌ها هنوز این وعده مدیران شهری محقق نشده است و به نظر نمی‌رسد تصمیم‌گیران تهران با دخل خالی و نیازهای فوری که در حوزه‌های حیاتی مانند حمل‌ونقل عمومی دارند، دغدغه ساخت شهربازی بزرگی مانند گذشته را داشته باشند.

به خاطر نبود شهربازی مدرن و بزرگ در کشورمان شاید بسیاری تصورشان از شهربازی مکانی صرفا برای کودکان، نوجوانان و حداکثر جوانان باشد؛ اما این تصویر نادرست تنها در ذهن مردم کشور ما شکل گرفته است، در شهرهای مختلف دنیا شهربازی‌های عظیمی وجود دارد که از همه اقشار جامعه و سنین مختلف طرفدار دارند. شهربازی‌های بزرگ دنیا حتی به‌عنوان مکانی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی مطرح هستند.

دیزنی‌لند در ایالت کالیفرنیا آمریکا را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین و پرطرفدارترین شهربازی‌های جهان دانست که از سال 1955 کار خود را آغاز کرده و تاکنون بیش از 600 میلیون بازدیدکننده داشته است.

پارک اروپا نیز یکی از شهربازی‌های بزرگ و مطرح دنیاست که در شهر روست آلمان است و با وجود اینکه جمعیت این شهر به زحمت به مرز پنج هزار نفر می‌رسد، این پارک باعث شده خیلی‌ها از نقاط مختلف آلمان و سایر کشورهای اروپایی به این شهر سفر کنند تا اوج هیجان را از نزدیک تجربه کنند.

دیزنی‌لند توکیو از دیگر شهربازی‌های بزرگ در دنیاست که در زمینی به مساحت 115 هکتار احداث شده و در ساخت این شهربازی، اصول معماری ژاپنی هم حفظ شده و سازندگان آن هم تلاش کردند بسیاری از سنت‌ها را در آن حفظ کنند.

تعداد شهربازی‌های روباز و سرپوشیده بزرگ روز‌به‌روز در شهرهای مختلف جهان افزایش می‌یابد تا مراکزی برای سرگرمی، هیجان و سرگرمی شهروند ایجاد شود. اما ایران در این زمینه عقب‌ماندگی‌های جدی و اساسی دارد. حتی در پایتخت نیز با وجود اینکه مقرر بود شهربازی هزار‌ویک شهر به‌عنوان بزرگ‌ترین شهربازی غرب آسیا احداث شود، سال‌هاست این پروژه هم متوقف شده است.

کمبود فضای تفریحی در  پایتخت

کمبود فضای تفریحی در پایتخت مورد تأیید همه است؛ با وجود آن هنوز تهرانی‌ها از داشتن یک شهربازی استاندارد محروم هستند. زمانی قرار بود استانداری تهران چهار مرکز تفریحی بزرگ برای تهران بسازد اما با رفتن دولت‌ها و تغییر مدیران، این وعده‌ها هم به بایگانی رفت.

مهدی شریفی، شهرساز معتقد است شهربازی خوب و فضای تفریحی مناسبی برای کودکان و البته بزرگسالان نداریم و شهربازی‌های موجود نیز از استانداردهای لازم برخوردار نیست و هرازگاهی هم خبرهایی مبنی بر مرگ هم‌وطنان در اوج شادی می‌شنویم. سرمایه‌گذاران هم علاقه چندانی ندارند که بر روی شهربازی‌ها سرمایه‌گذاری کنند. این در حالی است که جای خالی شهربازی در شهرهای بزرگ بسیار به چشم می‌آید.

به گفته او، پایتخت‌نشینان اکثرا زمان فراغت خود را در خیابان‌گردی، پارک‌نشینی و رستوران‌ها می‌گذرانند و با وجود ساخت چندین هزار مترمربع فضای فرهنگی و ورزشی در تهران طی سال‌های اخیر، هنوز تهران برای تفریح و سرگرمی شهروندانش حرفی برای گفتن ندارد. در بسیاری از شهرهای دنیا مراکز تفریحی آن‌قدر گسترده و متنوع هستند که برای هر شهروند با هر نوع سلیقه، خصوصیت رفتاری و از هر گروه سنی گزینه‌های تفریحی بسیار زیادی وجود دارد. شهربازی‌های بزرگ، پارک‌های آبی، آکواریوم، جنگل‌های مصنوعی، باغ‌وحش و... از ابتدایی‌ترین مراکز تفریحی شهرهای مختلف دنیا محسوب می‌شود اما مردم ایران حتی پایتخت نیز از چنین امکاناتی محروم هستند.

تهران به‌شدت از فقر شهربازی رنج می‌برد

کارشناسان شهری می‌گویند شهر تهران به‌شدت از فقر شهربازی رنج می‌برد و پایتخت تنها یک شهربازی با تجهیزات قدیمی دارد. به گفته کارشناسان شهری، در دنیا مسئولیت ساخت مکان‌های تفریحی مانند شهربازی‌ها بر عهده دولت‌های محلی (شهرداری‌ها) است؛ با این تفاوت که در این شهرها، مدیریت واحد شهری سال‌هاست اجرائی شده و مسئولیت ساخت شهربازی همراه با اعتبار مورد نیاز به شهرداری‌ها واگذار شده است.

به اعتقاد برخی از کارشناسان شهری، با وجود نیاز تهران به مراکز تفریحی مانند شهربازی در سال‌های گذشته، احداث این نوع مراکز صرفا بر اساس جهت‌گیرهای فردی شتاب گرفته یا متوقف شده است. این در حالی است که ایجاد این نوع مراکز از نیازهای اصلی شهروندان تهرانی است؛ شهروندانی که وقت زیادی را در ترافیک و آلودگی هوا سپری می‌کنند نیاز به ایجاد فضاهای تفریحی و فضای شهری با نشاط‌تری دارند.

برخی کمبود فضاهای تفریحی در شهر تهران را حاصل تمرکز بیش از حد مدیریت شهری تهران بر تشویق سرمایه‌گذاران به احداث انواع برج‌های ساختمانی و مجتمع‌های تجاری می‌دانند که در عمل باعث شده فرصتی برای فکرکردن و برنامه‌ریزی نسبت به نیازهای تفریحی و گردشگری پایتخت برای مدیران به وجود نیاید. آنها امیدوار و معتقدند نباید منابع مالی اصلی تهران به‌طور مستقیم صرف این نوع پروژه‌ها که به دلیل سود‌آوری بخش خصوصی علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در آن است، شود. شهرداری تهران برای احداث مراکز تفریحی و گردشگری می‌تواند از محل واگذاری زمین‌های ذخیره و تخفیف بر عوارض پروانه سرمایه‌گذار جذب کند.

درک خانواده‌های ما از تفریح چیست؟

محمدمهدی عابدی، طراح شهری، درخصوص اینکه چرا شهربازی‌های جدید در ایران ساخته نمی‌شود، می‌گوید: فضاهای شهری ما تبلور عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هستند. ساده‌انگارانه است اگر تصور کنیم نبود فضایی مانند شهربازی در کلان‌شهرهای ما فقط یک یا دو دلیل داشته باشد. شاید برای پاسخ به این سؤال بهتر باشد ابتدا به این پرسش پاسخ بدهیم که اصلا یک خانواده ایرانی در سبد خانوارش برای تفریح هزینه می‌کند یا اصلا درک خانواده‌های ما از تفریح چیست؟

او ادامه می‌دهد: ما جامعه‌ای در حال گذار هستیم؛ گذار از جامعه سنتی درون‌گرا به سمت جامعه مدرن برون‌گرا. تفریح شهربازی جزء نمونه تفریحات مدرن است. بعد از پیشرفت تکنولوژی در جوامع صنعتی پدید آمده. با این تفاسیر شهربازی در کشور ما نمونه تفریحی متفاوت و مدرن و جدید است. از طرف دیگر مطالبه شهروندی نیز برای احداث شهربازی در کشور ما وجود ندارد.

این کارشناس حوزه شهرسازی درخصوص اینکه آیا عدم استقبال مردم از شهربازی‌ها، دولت‌ها را برای ساخت شهربازی بی‌رغبت کرده است هم توضیح می‌دهد: ما در کشورمان مال‌های متعدد داریم. روز‌به‌روز هم ساخته می‌شوند. مثل همین کوروش‌مال در تهران. این نمونه مدرنیته در غرب است و در ایران مشتری دارد. کیفیت بالای مال‌های ایران حتی با کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز برابری می‌کند، اما ما این مسئله را درباره شهربازی‌ها نمی‌بینیم.

او درباره عدم استقبال از شهربازی و اینکه نمونه‌های خوبی در کشور در این رابطه نداریم، می‌گوید: ما حتی نمونه‌های شهربازی هم در کشور داشتیم که جمع شدند و دیگر هیچ‌وقت از نو تأسیس نشدند. علت اصلی آن این است که مطالبه مردمی در این زمینه وجود ندارد و مقاومت مدنی برای آن صورت نگرفت. من چندی پیش یک مقاله درخصوص نحوه گذراندن اوقات فراغت در تهران می‌خواندم که در نظرسنجی‌های مقاله به‌ندرت به کمبود فضایی مانند پارک ارم اشاره شده بود.

این مسئله شاید به این برگردد که ذهنیت جامعه ایرانی آنچنان که باید با شهربازی سازگار نیست؛ چون آن را ندیده، هیچ‌وقت هم آن را طلب نمی‌کند. این مسئله فقط به شهربازی هم ختم نمی‌شود؛ مثلا ما در ایران حتی یک میدان شهری هم نداریم که در آن رویداد برگزار شود؛ میدانی مانند تکسیم استانبول.

عابدی درخصوص نقاط مطلوب برای احداث شهربازی نیز می‌گوید: گفته شده که شهربازی‌ها به دلیل سروصدا کنار مکان‌های مسکونی و بیمارستان قرار نگیرند. از طرف دیگر شهربازی باید دسترس‌پذیر باشد، در مسیرهای پرترافیک نباشد و دسترسی به وسایل نقلیه عمومی داشته باشد. مسائل اقتصادی آن هم باید مدنظر قرار گیرد. در تهران فعلا جانمایی شهربازی در خارج از تهران بهتر جواب می‌دهد.

نقش تحریم‌ها در احداث‌نشدن شهربازی تهران

علی‌محمد سعادتی، شهردار سابق منطقه 12، به موضوع حذف تفریح از سبد خانواده‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: تحریم‌های این سال‌ها نیز در عدم احداث شهربازی در تهران نقش داشته‌اند. به طور مثال فضای چندهکتاری در بوستان زندگی برای ساخت چرخ‌و‌فلکی بزرگ با یک مجموعه در نظر گرفته شده بود و تفاهم‌نامه‌ای نیز به امضا رسید ولی مصادف شد با تشدید تحریم‌ها. با وجود آنکه برخی از اقلام خریداری شده بود اما موضوع اصلی تعمیر، نگهداری و بیمه این تجهیزات است و سرمایه‌گذاری در این حوزه بلندمدت است و تحریم‌ها و محدودیت‌های خارجی عملا این اجازه را برای احداث این بخش در بوستان زندگی به ما نداد.

او به ایجاد شهربازی‌های کوچک با تجهیزات معمولی اشاره می‌کند که معمولا شرکت‌های بازرگانی واردکننده این تجهیزات، خودشان پشتیبانی فنی را هم انجام می‌دهند. از کشورهای واسطه تجهیزات دست‌دوم وارد کرده یا به دلیل تعاملاتی که با چین داریم تجهیزات چینی را خریداری می‌کنند، اما برای خرید وسایل تفریحی و سرگرمی سنگین که صنایع های‌تک هستند دچار محدودیت بودیم؛ زیرا در این حوزه که ایمنی و جان هزاران نفر مطرح است، حتما به خدمات پشتیبانی از سوی شرکت فروشنده نیاز است که هر‌گاه سایه تحریم‌ها سنگین‌تر می‌شد، این شرکت‌ها از سرمایه‌گذاری و همکاری عقب‌نشینی می‌کردند؛ زیرا در این حوزه چشم‌انداز تعاملات دست‌کم 20 تا 30‌ساله است.

سعادتی ادامه می‌دهد: به تدریج جامعه شهروندی ما هم که سال‌ها از داشتن شهربازی محروم بود آن را از سبد تفریحات خود حذف کرد و از نظر ذهنی نیز از ذهن خانواده‌ها داشتن شهربازی مانند سئول و ارم پاک شد. ما که تجربه رفتن به این شهربازی‌ها را داریم متوجه نبود آن هستیمف اما نسل جدید تجربه‌ای از این نوع شهربازی‌ها ندارد.

او وقوع حوادث در شهربازی‌های فرسوده کنونی را نیز یکی از دلایل دیگر بی‌رغبتی خانواده‌ها به حضور در این نوع شهربازی‌ها عنوان می‌کند، همچنین توسعه بازی‌های مجازی و کامپیوتری در سال‌های اخیر را جایگزینی برای جبران نبود شهربازی‌های حقیقی می‌داند و می‌گوید: نسل جدید عمده وقت خود را با بازی‌های کامپیوتری و شبکه‌ای در تلفن همراه و لپ‌تاپ می‌گذراند و شاید یکی از عوامل اینکه این نسل مطالبه شهربازی ندارد همین موضوع است.

سعادتی نبود ظرفیت داخلی تولید ابزار سرگرمی در کشور، محدودیت ورود تجهیزات و سرمایه‌گذار در این حوزه و بازی‌های کامپیوتری را که جایگزین تفریحات واقعی و فیزیکی شهری شده‌اند، سه دلیلی می‌داند که دیگر شهربازی‌ها مانند گذشته در کشور ایجاد نشدند. او شهربازی‌های کوچکی را که در پاساژها و مال‌ها ایجاد شده، نه به هدف اصلی سرگرمی بلکه به عنوان بسته مکمل اقتصادی این پاساژها می‌داند که ایجاد شده‌اند تا کودکان در آن سرگرم شوند تا پدر و مادر‌ها با فراغ‌بال بیشتری خرید کنند و نیت اصلی فروش بیشتر است نه نگاه تفریحی.

احداث شهربازی نیازمند یک همت در سطوح بالا

اما مدیران جدید شهر تهران درخصوص فقر شهربازی چه می‌گویند؟ علیرضا نادعلی سخنگوی شورای شهر تهران می‌گوید: در جلسات و نشست‌هایی که با بعضی از دوستان مدیر در شهرداری تهران داشتیم، بارها دیده‌ام به احداث شهربازی فکر می‌کنند. آنها چنین تفکری دارند و این دغدغه با آنهاست. از‌جمله سازمان توسعه فضاهای فرهنگی شهر تهران این موضوع را دنبال می‌کند. مسئولان شهر آفتاب نیز به دنبال ایجاد چنین فضایی در این مجموعه هستند. اما به نظر می‌آید برای تحقق آن نیاز به یک همت و خواست سطح بالاتری داریم و شهردار تهران این موضوع برایش دغدغه شود و مطالبه اعضای شورای شهر تهران نیز می‌تواند مؤثر باشد؛ به‌ویژه کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران.

وی ادامه می‌دهد: احداث یک شهربازی در تهران نیاز به سرمایه‌گذار دارد و از آن مواردی است که به‌راحتی هزینه‌ای که برای آن صرف می‌شود باز‌می‌گردد و هم سرمایه‌گذار خصوصی از آن استقبال می‌کند و هم نهادهای عمومی. می‌تواند با دستگاه‌های صاحب سرمایه این اتفاق بیفتد و شهرداری تهران با او شراکت کند یا با سرمایه‌گذار بخش خصوصی و دوباره یک اتفاق گلخانه‌ای در گوشه تهران رخ ندهد و مجموعه‌ای در شأن پایتخت جمهوری اسلامی به عنوان یک شهربازی ایمن با سطح استاندارد بالا تشکیل شود و به‌ویژه جهات فرهنگی آن هم متفاوت با مکان‌هایی باشد که در حال حاضر وجود دارد. ایجاد چنین شهربازی‌ای می‌تواند تبدیل به یکی از جاذبه‌های گردشگری در تهران شود.

کارشناسان عقیده دارند با توجه به رشد جمعیت تهران، توسعه پایتخت و حضور نسل نو و به‌ویژه لزوم توجه به تفریح جمعی و خانوادگی در فضاهای باز شهری، نیاز تهران به یک شهربازی مدرن ضروری‌تر از همیشه است؛ ضمن آنکه احداث یک شهربازی مدرن می‌تواند در بعد جهانی نیز مورد توجه قرار گیرد، چنان‌که امروز احداث یک برج مخابراتی مدرن در اندازه‌های جهانی (مثل برج میلاد) به یکی از وجوه توریستی و جذاب پایتخت ایران بدل شده است.