کالبدشکافی یک زخم پنجاه‌ساله

فراز انصاری: فیلم «شطرنج باد» نخستین فیلم بلند محمدرضا اصلانی در سال ۱۳۵۵ ساخته شد و فقط در سه نوبت در جشنواره جهانی تهران به نمایش درآمد. این فیلم با واکنش‌های منفی تعجب‌برانگیز در آن زمان روبه‌رو شد و در سال ۲۰۲۰ میلادی بنیاد مارتین اسکورسیزی اقدام به مرمت این فیلم کرد. پیش‌تر این شاهکار سینمایی فقط در چند اکران محدود و خصوصی نشان داده شد که مهم‌ترین آنها نمایش این فیلم سال 1380 در دانشگاه سوره بود. سال ۱۳۵۵ در جلسه مطبوعاتی، فیلم «شطرنج باد» با هجمه روبه‌رو می‌شود و هیچ سؤال کلیدی درباره این فیلم از گروه تولیدش پرسیده نمی‌شود و منتقدان هم جز هجمه و سکوت در برابر این اثر شگفت‌انگیز واکنش دیگری نشان نمی‌دهند. از نسل بعدی منتقدان شاید سعید عقیقی تنها منتقدی بود که نسل جدید علاقه‌مند به سینما را از طریق چند نمایش محدود در کلاس‌های دانشگاه و نوشتن درباره فیلم با «شطرنج باد» آشنا کرد. باید نزدیک به نیم‌قرن می‌گذشت تا سؤال‌های کلیدی پیرامون این فیلم پرسیده و در مجموعه‌ای درخور توجه جمع‌آوری شود. با آنکه نسخه مرمت‌شده فیلم در جشنواره‌های مختلف سینمایی به نمایش درآمد اما همچنان با بی‌توجهی تأمل‌برانگیز مجلات سینمایی روبه‌رو شد. «شطرنج باد، نقد و گفت‌وگو» حاصل تلاش تحسین‌برانگیز امیرحسین سیادت و سحر خوشنام است که توسط نشر شهید‌ثالث روانه بازار شده؛ مجموعه‌ای که شامل دو گفت‌وگو با محمدرضا اصلانی،* گفت‌وگو با بهمن فرمان‌آرا، حوری اعتصام، شیدا قره‌چه‌داغی، اکبر زنجان‌پور و فخری خوروش است و نزدیک به نیم‌قرن بعد از آن جلسه کذایی، گردآورندگان این مجموعه، پرسش‌های کلیدی را مطرح می‌کنند. خواندن گفت‌وگوهای این مجموعه به‌ویژه مصاحبه هر دو گردآورنده آن با محمدرضا اصلانی نشان‌دهنده تسلطشان بر فیلم و تاریخ سینمای ایران است و بیش از هر چیز، رویکرد مناسب سیادت و خوشنام برای مواجهه با این فیلم را نشان می‌دهد. روند مصاحبه اصلانی کاملا وجه تاریخی و تحلیلی دارد اما از پرسش‌های کلیشه‌ای متداول در این گفت‌وگو اثری نیست. طراحی پرسش‌های این گفت‌وگو بر پایه سؤالات کلیدی است و خواننده را کاملا با شرایط زمان تولید و نمایش فیلم و آبشخورهای فکری مؤلف آن آشنا می‌کند. خواندن این مصاحبه و دیگر مصاحبه‌های موجود در این مجموعه کاملا روشن می‌کند که خوشنام و سیادت در پژوهشی که کاملا درخور اصلانی و «شطرنج باد» بوده، تمام آنچه را بر این فیلم در فاصله ۱۳۵۵ تا ۱۴۰۱ رفته به‌خوبی مورد بررسی قرار داده‌اند. جدا از مصاحبه با اصلانی، گفت‌وگوهای دیگر نیز کاملا با ظرافت انجام شده به‌ویژه گفت‌وگوی بسیار خواندنی با حوری اعتصام، طراح صحنه فیلم که دقت نظر و تسلط گردآورندگان را به‌خوبی نشان می‌دهد. دو گفت‌وگوی آخر این مجموعه به اکبر زنجان‌پور و فخری خوروش اختصاص دارد که به‌ویژه گفت‌وگوی فخری خوروش، تصویری روشن از نحوه کار اصلانی با بازیگران و سایر عوامل را ترسیم می‌کند و همچنین تأثیر همکاری با فیلم‌سازی مانند اصلانی و تقوایی را بر مسیر حرفه‌ای این بازیگر نشان می‌دهد. در پایان این گفت‌وگو فخری خوروش به مصاحبه‌شوندگان می‌گوید: «شعور و دانش هنری اصلانی فوق‌العاده است. لابد می‌دانید که «شطرنج باد» در جشنواره، سیاه نشان داده شد تا فیلم دیگری برنده شود و این برای همه ما ضربه بزرگی بود، به‌ویژه برای اصلانی. حیف!». مجموعه گفت‌وگوهای صورت‌گرفته، تصویری دقیق از شرایط تولید و آبشخورهای تئوری و فکری مؤلف آن را نشان می‌دهد که می‌تواند کلیدهای مناسبی به‌منظور ورود و درک هرچه بهتر این فیلم برای مخاطب علاقه‌مند باشد. در کنار این گفت‌وگوها سه نقد بر اهمیت این مجموعه افزوده شده است: دو نقد از گردآورندگان این مجموعه و نقد سعید عقیقی؛ نقدهایی با سه رویکرد متفاوت فرمالیستی، تاریخی و تحلیلی که مانند خود اثر با ظرافت و عمیق به نخستین ساخته اصلانی می‌پردازند و برخلاف نقدهای این روزهای سینما با زبان تخصصی، رویکرد مشخص و استدلال جهان فیلم را بررسی می‌کنند. در انتهای این مجموعه، شاهد تصاویری رنگی از قاب‌های «شطرنج باد» در کنار تصاویر رنگی از نقاشی‌های ژرژ دولاتور و محمود‌خان ملک‌الشعرا هستیم که تأثیرشان بر فضای بصری «شطرنج باد» به‌صورت تطبیقی قابل مشاهده است؛ به‌ اضافه نقشه طبقات مختلف مشیرالدوله که به دست محمدرضا اصلانی کشیده شده و ظرافت کار اصلانی را بار دیگر نمایان می‌کند. محمدرضا اصلانی در مراسم رونمایی همین کتاب، «شطرنج باد» و آنچه طی این نیم‌قرن بر این فیلم گذشت را زخمی بر جان خود می‌داند و از همین‌رو می‌توان «شطرنج باد، نقد و گفت‌وگو» را کالبدشکافی دقیق و عمیق این زخم دانست.

* مصاحبه محمدرضا اصلانی با آرش عنایتی چاپ‌شده در مجله «صنعت سینما» شماره ۵۶، بازنشر به‌ اضافه مصاحبه گردآورندگان مجموعه.