ما در فضا چه کار داریم؟
شاید هر وقت خبری از ساخت یا پرتاب ماهواره بشنوید، این سؤال به ذهن‌تان خطور کند که «ما در فضا چه کار داریم؟ وقتی کشورهای پیشرفته ماهواره‌های زیادی در فضا مستقر کرده‌اند و به سایر کشور‌ها خدمات مخابراتی، رادیو-تلویزیونی و تصاویر ماهواره‌ای می‌دهند، چه لزومی دارد که این‌همه سرمایه و انرژی صرف کنیم، ماهواره و پرتابگر بسازیم و بفرستیم به آسمان خدا!؟».
شاید هر وقت خبری از ساخت یا پرتاب ماهواره بشنوید، این سؤال به ذهن‌تان خطور کند که «ما در فضا چه کار داریم؟ وقتی کشورهای پیشرفته ماهواره‌های زیادی در فضا مستقر کرده‌اند و به سایر کشور‌ها خدمات مخابراتی، رادیو-تلویزیونی و تصاویر ماهواره‌ای می‌دهند، چه لزومی دارد که این‌همه سرمایه و انرژی صرف کنیم، ماهواره و پرتابگر بسازیم و بفرستیم به آسمان خدا!؟». اگر چنین سؤالاتی به ذهن شما خطور کرد، بدانید که درباره این موضوع فقط نوک دماغ‌تان را دیده‌اید و به نقش بی‌بدیل ماهواره‌ها در زندگی روزمره واقف نیستید. اگر بخواهیم کمی در ساحت فضا پا بگذاریم و به این سؤال اساسی پاسخ دهیم، به شناخت اولیه انواع ماهواره و کاربرد آنها در زندگی روزمره نیاز داریم. به‌طور خیلی ساده و بر اساس فاصله قرار‌گیری نسبت به زمین، سه نوع ماهواره داریم:
- ماهواره‌های خورشید‌آهنگ که در مدار پایینی زمین (مدار لئو) و در فاصله نسبتا کمی از سطح زمین (بین ۱۶۰ تا دو هزار کیلومتر) قرار می‌گیرند. مسیر حرکت اینها از غرب به شرق، هم‌جهت با گردش زمین و سرعت چرخش آنها به دور زمین بیش از سرعت چرخش زمین به دور خودش است. ماهواره‌های هواشناسی، ماهواره‌های سنجش از دور و تصویربرداری از سطح زمین از این نوع هستند.
- ماهواره‌هایی که در مدار میانی (مئو) در ارتفاعی بیش از دو هزار کیلومتر و کمتر از ۳۶ هزار کیلومتر قرار می‌گیرند. معمولا ماهواره‌های مکان‌یاب مجهز به سامانه‌های موقعیت مکانی در این مدارها قرار می‌گیرند؛ ماهواره‌های مخابراتی پوشش‌دهنده قطب‌های شمال و جنوب نیز در این مدارها مستقر می‌شوند.
- اما مهم‌ترین مداری که ماهواره‌ها در آن قرار می‌گیرند، مدار زمین‌آهنگ (ژئو) است. این مدار در فاصله حدود ۳۶ هزار کیلومتری از سطح زمین و زاویه صفر درجه نسبت به خط استوا قرار دارد. سرعت چرخش ماهواره‌ها روی این مدار با سرعت چرخش زمین (حدود ۲۴ ساعت) برابر است. مزیت ماهواره‌های زمین‌آهنگ این است که همیشه نسبت به یک نقطه خاص روی زمین و نیز نسبت به ایستگاه‌های زمینی در یک محدوده از آسمان باقی می‌مانند. ماهواره‌های زمین‌آهنگ اغلب برای اهداف مخابراتی به کار می‌روند. هر چقدر پایگاه فضایی روی زمین که پرتاب از آن انجام می‌شود به خط استوا نزدیک‌تر باشد، احتمال موفقیت پرتاب و در مدار قرار‌گرفتن این نوع ماهواره‌ها بیشتر خواهد بود. ایران دارای دو پایگاه فضایی یکی در مرکز و دیگری جنوب شرقی در چابهار است. پایگاه فضایی چابهار پس از تکمیل یکی از بهترین پایگاه‌های فضایی برای پرتاب ماهواره‌برهای حامل ماهواره‌های زمین‌آهنگ خواهد بود.
البته باید بر این سه دسته منظومه‌های ماهواره‌ای را هم افزود. مجموعه‌ای از ماهواره‌های کوچک که در تعداد انبوه و با فواصل مشخص در مدار مئو یا لئو قرار می‌گیرند تا با همپوشانی امواج، اینترنت ماهواره‌ای پرسرعت و با‌‌کیفیت را در سراسر جهان تأمین کنند. در‌حال‌حاضر اتحادیه اروپا و کشورهای ایران، روسیه، آمریکا، چین، فرانسه، ژاپن، هند، کره‌جنوبی و رژیم صهیونیستی توان ساخت و پرتاب ماهواره به مدار لئو را دارند؛ یعنی باشگاه فضایی جهانی را تشکیل می‌دهند که از این میان، اتحادیه اروپا، روسیه، آمریکا، چین، ژاپن و هند قادر به پرتاب ماهواره به مدارهای مئو و ژئو هم هستند. اینکه دانشمندان ایرانی در طول چند دهه گذشته با وجود محدودیت‌های متعدد و متنوع، به‌ویژه تحریم، به‌تدریج به چرخه تولید، پرتاب و در مدار قرار‌دادن ماهواره دست پیدا کرده‌اند، مایه مباهات است. چه بخواهیم و چه نخواهیم فناوری فضایی، فناوری فردایی است و حضور در فضا مایه قدرت است؛ دانشی سطح بالا که همه امور روزمره به آن وابسته است. نمی‌توان دست روی دست گذاشت که دیگران از این فناوری بهره ببرند و ما را در محدودیت و محرومیت قرار دهند و روزگاری برسد که برای دریافت اطلاعات ضروری و تصاویر ماهواره‌ای التماس کنیم. تا امروز حدود ۲۰ ماهواره با حمایت سازمان فضایی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و تلاش دانشگاه‌های صنعتی شریف، علم و صنعت، امیرکبیر و مالک‌اشتر ساخته شده و دانش ساخت ماهواره در کشورمان بومی شده است. وزارت دفاع و سپاه پاسداران نیز در توسعه ماهواره‌برهای پیشرفته فعال هستند و نسل‌های مختلف پرتابگرهای سفیر، سیمرغ، سریر، سروش، ذولجناح و قاصد آزمایش شده یا در حال آزمایش‌اند. اینک جمهوری اسلامی ایران یکی از 10 کشور حاضر در باشگاه فضایی بین‌المللی است که به چرخه کامل تولید، پرتاب و کنترل ماهواره دست پیدا کرده است؛ و تازه این تمام این چرخه نیست، بلکه دانشمندان ایرانی همه تمهیدات لازم برای پرتاب ماهواره‌های مخابراتی به مدار زمین‌آهنگ در ارتفاع ۳۶ هزار کیلومتری را نیز اندیشیده‌اند. تولید و آزمایش «موتور آرش» دستاورد بزرگ دانشمندان ایرانی برای انتقال بلوک مداری ماهواره‌ها تا مدار ژئو است. امروز همه ارتباطات صوتی-تصویری و تلویزیونی از طریق ماهواره‌های مخابراتی مستقر در مدار ژئو انجام می‌گیرد. ماهواره‌های سنجشی هم تصاویری با قدرت تفکیک کمتر از یک متر ارسال می‌کنند؛ مثل ماهواره خیام که چند هفته پیش با موشک سایوز از پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان پرتاب شد و در ارتفاع ۵۰۰ کیلومتری قرار گرفت تا بخشی از نیاز کشور ما به سنجش از راه دور را تأمین کند. مهم‌ترین کار ماهواره‌های سنجشی تصویربرداری از سطح زمین و ارسال این تصاویر به ایستگاه‌های زمینی است. حالا تصاویر ماهواره‌ای چه فایده‌ای دارند؟ تصاویر و اطلاعات ماهواره‌های سنجشی به لحاظ نشان‌دادن وسعت، کیفیت و دقت بسیار ارزشمند‌تر از تصاویر هوایی معمولی است. متخصصان با استفاده از تجزیه و تحلیل عکس‌های ماهواره‌ای به اطلاعات ارزشمندی دست پیدا می‌کنند. بدون اغراق می‌توان گفت همه مسائل، محدودیت‌ها و راهکارهای حوزه‌های کشاورزی و خاک‌شناسی مثل شناسایی اراضی مناسب، تعیین سطح زیر کشت، تخمین عملکرد محصول، شناسایی و پیش‌بینی آفات گیاهی، تخمین عناصر خاک، تعیین محدودیت‌های کشت و نظارت بر رشد محصول با تجزیه و تحلیل تصاویر و اطلاعات ماهواره‌ای قابل مطالعه است. چنین کاربرد وسیعی در زمین‌شناسی و جغرافیا، در پیش‌بینی حوادث و بلایای طبیعی، در مطالعات و برنامه‌ریزی منابع آب، در جنگل‌ها و مراتع و مطالعات آبخیزداری، در مطالعات شهر‌سازی و محیط زیست، در کارتوگرافی و تهیه انواع نقشه، در مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی، در هواشناسی و اقلیم‌شناسی، در اقیانوس‌شناسی و شیلات، در امور دفاعی و البته بسیاری از حوزه‌های دیگر وجود دارد. اگر بخواهیم مثال ملموسی درباره این قابلیت‌ها بزنیم، باید به کشف مزرعه بزرگ گیاهان تدخینی در کرمانشاه در سال ۹۷ و تخمین خسارت وارد‌شده به دامداران و کشاورزان پلدختری بعد از سیل پلدختر در سال ۹۸ اشاره کنیم. تا اینجا نتیجه گرفتیم که حضور ما در باشگاه کشورهای دارای چرخه کامل ساخت، پرتاب، هدایت و کنترل ماهواره و توسعه فناوری فضایی ضروری است و درباره این ضرورت تردیدی وجود ندارد. با‌این‌همه ممکن است بپرسید: «پس چرا دستیابی به این فناوری مهم این‌قدر زمان‌بر، همراه با صرف انرژی و هزینه زیاد، آزمون و خطای مکرر و طی مسیر طولانی شده است؟». اینجا حق با شماست و در پاسخ باید گفت: حوزه فضایی در ایران دقیقا درگیر همان حواشی و موانعی است که سایر فناوری‌ها و صنایع مثل خودروسازی، نفت و پتروشیمی، فولاد، مسکن، نانو و کسب‌و‌کارهای دانش‌بنیان نیز درگیر آن هستند.
- عدم تمرکز مدیریت و تعدد نهادهای تصمیم‌گیر و مجری که حاضر به ادغام، تمرکز و هم‌افزایی نیستند و باعث موازی‌کاری می‌شوند.
- چربیدن حواشی غیرتخصصی و گاه نامربوط بر مدیریت‌های تخصصی.
- شعار‌زدگی و ادعاهای ناصواب که موجب طرد متخصصان شده است. مثلا ادعای دولت احمدی‌نژاد در اعزام انسان به فضا تا سال 1400.
- بی‌دقتی و توجه‌نکردن به جزئیات که ضعف بارز فرهنگ عمومی ایرانیان است. این موضوع به‌ویژه در فناوری فضایی با حساسیت‌های مضاعف ظهور و بروز دوچندان دارد.
به عبارتی صنعت فضایی در ایران مثل همه حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و صنعتی از نقاط ضعف فرهنگ عمومی و رفتار اجتماعی ایرانیان رنج می‌برد. ضعف‌های رفتاری و اندیشه‌ای که تقریبا در همه حوزه‌های تخصصی نمود دارد و با وجود تلاش فراوان، نتایج را دور از دسترس یا عقیم می‌کند. به هر کجا دست می‌گذاریم، دوباره به نقاط ضعف فرهنگ جاری می‌رسیم. ای کاش برنامه ملی ترمیم نقاط ضعف فرهنگ عمومی و رفتار اجتماعی ایرانیان تدوین و اجرا شود.
