سرنوشت محتوم برجام احیاست، نه شکست

معصومه معظمی: پس از مدت‌ها کش‌وقوس برجامی از سوی طرفین ایرانی و غربی، ماجرای توافق به جای بسیار حساس خود رسیده است و هر‌یک از طرفین سعی دارند تا حد امکان منافع بیشتری در این توافق به دست آورند. از‌این‌رو مذاکرات یا به در بسته و بن‌بست می‌خورد و برای مدتی مسکوت می‌ماند یا مثل اتفاقات اخیر، کار به ارائه پیشنهادهایی درباره متن پیش‌نویس می‌رسد و چشمان مردم بریده از تحریم، در انتظار دیدن کوچک‌ترین اثر مثبت رفع تحریمی دو دو می‌زند. اول جمهوری اسلامی بود که در زمانی نسبتا طولانی پیشنهادهای خود در زمینه متن پیش‌نویس توافق هسته‌ای را به طرف غربی ارائه داد. حالا نوبت آمریکایی‌ها بود تا پس از 10 روز کش‌دادن ماجرا، بالاخره پاسخ پیشنهادهای ایران درمورد متن پیش‌نویس توافق هسته‌ای را به اتحادیه اروپا ارسال کنند. البته انتظار می‌رفت این پاسخ‌گویی زودتر از این انجام شود؛ اما دولت آمریکا مدعی شد «جواب چندوجهی ایران» دلیل تأخیر این کشور برای پاسخ‌گویی بوده است. اگرچه اتحادیه اروپا پاسخ اخیر آمریکا به پیشنهادهای ایران درباره متن پیش‌نویس توافق هسته‌ای را «منطقی» توصیف کرده است؛ اما مسئله اینجاست که هم‌زمان با احیای قریب‌الوقوع برجام، مخالفان داخلی و خارجی برجام همه تلاش‌شان را به کار بستند تا این امر محقق نشود و همچنان کاسبان تحریم از فرصت پیش‌آمده پرمنفعت منتفع شوند. کسانی که فشار واردشده بر دوش جامعه را نادیده گرفته و منافع شخصی را بر منافع جمعی و ملی ترجیح می‌دهند؛ اما حالا که خبرهایی دال بر احتمال بازگشت و احیای برجام به گوش می‌رسد، خون تازه‌ای به رگ‌های جامعه دویده و همه منتظرند تا این توافق اگرچه دیر، اما بالاخره امضا شود؛ شاید آنها هم از ثمرات برجام بی‌نصیب نمانند. به‌همین‌دلیل در راستای خبرهای خوب برجامی این روزها و احتمال رفع تحریم‌ها، با حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، گفت‌وگویی داشتیم. آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، نماینده چند دوره مجلس و کارشناس مسائل بین‌الملل با «شرق» است.

‌درباره فضای مثبت ایجادشده در جامعه نسبت به احیای برجام بگویید. آیا به نظر شما می‌توان به آینده برجام و امضای توافق هسته‌ای و رفع تحریم‌ها امیدوار بود؟

در تحریم‌ها و سیاست‌های اقتصادی مقابله با تحریم، تحمل مردم به حد اعلی رسیده است و به عبارتی هم تحریم‌های آمریکا دیگر بیش‌از‌این نمی‌تواند نوسان ایجاد کند، هم کشور سیاست‌های ضد تحریمی را شکل داده که البته بخش اعظمی از این سیاست‌ها بر دوش مردم شکل گرفته است. البته فضای ذهنی برخی مسئولان با مردم همخوانی ندارد؛ به‌همین‌دلیل درکی از فشار واردشده بر مردم ندارند. شاهد بی‌سابقه‌ترین کاهش ارزش پول ملی بوده‌ایم و اقتصاد مقاومتی شکل گرفته و فشار تحریم‌ها بر دوش مردم سنگینی می‌کند. ازاین‌رو اگر برجام احیا شود، زمینه جهش اقتصادی بسیار خوبی فراهم می‌شود و باعث تعدیل فشار روی دوش مردم می‌شود؛ بنابراین من با نظر برخی دوستان که مدعی هستند اگر برجام احیا شود، اثر روشنی بر اقتصاد کشور و زندگی مردم ندارد، مخالفم؛ چراکه صرف احیای برجام، نفت و فراورده‌های نفتی که ایران روی نفتکش‌ها و در انبارهای مختلف دارد و به دلیل تحریم یا بازار نامساعد تحریم نمی‌تواند صادر کند، فضا برایش باز می‌شود و ایران در طول چند هفته به اندازه چند سال می‌تواند ثروت وارد کشور کند. همچنین علاوه بر اینکه یک روند عادی شکل می‌گیرد، هم فرصت‌های اقتصادی احیا می‌شود و هم فرصت‌های فروش خوب فراهم می‌شود. در‌عین‌حال مبادلات گران‌شده اقتصادی و مالی و بانکی ایران ارزان می‌شود؛ بنابراین به اعتقاد بنده در شرایط تحریم، دولت یک اقتصاد بدون توسعه یا اقتصادی با حداقل مؤلفه‌های توسعه را تعریف کرده است. در حوزه معیشت ورود کرده و بار عمده تحریم‌ها بر دوش مردم است؛ اما سقف تحریم‌ها هم تعریف شده است. فقط باید منتظر ماند که اگر برجام احیا شد، یک اقتصاد مبتنی بر توسعه شکل بگیرد. در‌این‌صورت آثار برجام بر زندگی مردم محسوس خواهد بود.

‌ برای مدتی توافقات برجامی به بن‌بست و سکوت رسیده بود و حالا به نظر می‌رسد از حالت تعلیق خارج شده است. به نظر شما می‌توان به آینده و احیای برجام از سوی دو طرف امید داشت؟

به نظر من توافق اصلی حاصل شده و آنچه از روند احیای برجام باقی مانده‌، بلوف‌های سیاسی است؛ یعنی دیپلماسی هسته‌ای و اختلافات درباره متن برداشته شده است؛ اما از آنجایی که هر دو طرف موافقان و مخالفانی دارند، سعی دولت‌ها بر این است که شرایط را به نحوی پیش ببرند که متن نزدیک به توافق اجرا شود تا طرفداران‌شان را از دست ندهند و در‌عین‌حال این موضوع به پاشنه‌آشیل آنها پیش مخالفان‌شان تبدیل نشود.

به نظر من در ایران جریان منتقد دولت کاری را انجام دادند که باید انجام می‌دادند. من هم تأکید دارم باید طبق منافع ملی اجازه داد تا اگر دولت می‌تواند توافق کند، توافقی در حد مقدور داشته باشد؛ چراکه هیچ توافقی برد کامل نیست؛ بنابراین باید اجازه بدهند این توافق اجرا شود؛ اما در طرف آمریکایی این شرایط کاملا فرق دارد و حدود سه ماه آینده انتخابات میان‌دوره کنگره آمریکا را در پیش داریم و انتخاباتی که پیش‌بینی می‌شود با تغییر اکثریت در کنگره آمریکا شکل می‌گیرد. همچنین متحدان آمریکا و لابی یهودیان به‌شدت در انتخابات منتظرند نظر آنها تأمین نشود تا علیه دموکرات‌ها وارد عمل شوند؛ پس دیپلماسی عمومی در آمریکا دچار مشکل شده است. از دیگر مشکلات این است که طرف ایرانی هم قبل از اینکه متنی وجود داشته باشد، اول روی متن آن تبلیغات می‌کند و همین باعث می‌شود لابی رسانه‌ای مخالف برجام در آمریکا فعال شود و سیاست‌مداران آمریکایی را زیر سؤال ببرد. به هر حال به نظر من در دیپلماسی رسمی توافق حاصل شده و فقط امضای رسمی مانده و آنچه باعث اختلاف نظر است، دیپلماسی عمومی است. این هم مربوط به بخشی است که طرفین توافق به دلیل عدم اعتماد متقابل نسبت به آن توافق نکرده‌اند. در واقع اگر توافق به نحوی پیش می‌رفت که در یک زمان واحد هر دو متن مشترک را با دو ترجمه مختلف منتشر می‌کردند؛ در‌حالی‌که هزینه‌ها را قبول کرده بودند، فضا به نحوی پیش نمی‌رفت که باز هم برجام در فرایند کشتن زمان قرار بگیرد.

‌به کشتن زمان و فرسایشی‌شدن مذاکرات اشاره کردید که بار سنگین آن هم به دوش مردم است. آیا زمان‌برشدنش پذیرفتنی است؟

با وجود همه مسائلی که بیان شده، اینکه پیشنهادهای طرف ایرانی پیشنهادهایی معقول براساس تجربه تاریخی برجام بوده است، شکی نیست و حتما مردم این موضوع را درک می‌کنند و می‌دانند عدول از این پیشنهادها در شرایط کنونی ممکن نبود. هرچند اعتقاد دارم همان 15 ماه زمانی که از دست رفت، اگر توافق حاصل می‌شد، بهتر از هر تضمینی می‌توانست عمل کند؛ یعنی در 15 ماه گذشته می‌توانستیم میلیارد‌ها دلار درآمد داشته باشیم و فرصت‌هایی را که با جنگ اوکراین ایجاد شده بود، به دست آوریم؛ اما برخی سیاست‌مداران ایرانی سیاست‌مداران زمان‌شناسی نیستند و فرصت‌سوزی می‌کنند. ای کاش 15 ماه پیش برجام امضا می‌شد؛ چرا‌که این گذر زمان بهترین تضمین بود و نیاز نبود برای گرفتن تضمین پافشاری کنیم. البته تضمین‌هایی که جمهوری اسلامی ایران می‌خواهد، بحق است. ایران در امضای توافق تعلل کرد؛ اما در شرایط کنونی روی متن موضع ناحقی ندارد. از طرفی آمریکایی‌ها هم راه برگشت و چاره‌ای جز امضای برجام ندارند و مجبور به سرهم‌بندی برجام هستند تا به چالش اصلی خودشان یعنی چالش گرم با روسیه و چالش سرد با چین بپردازند. البته حالا هم که خبر آمده آمریکا با 10 روز تأخیر پاسخ پیشنهادهای ایران به متن پیش‌نویس را به اتحادیه اروپا داده است. وزیر خارجه کشورمان هم در گفت‌وگویی تلفنی با آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، گفته است: «آمریکا به پیشنهادها پاسخ داده است و اکنون ما در حال بررسی این پاسخ هستیم. در اینکه ما اراده جدی و واقعی برای رسیدن به توافق قوی و پایدار داریم، شکی نیست؛ اما از حقوق مردم در هیچ شرایطی کوتاه نخواهیم آمد...».

‌ با توجه به اینکه انتخابات کنگره و انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در پیش است، این نگرانی وجود دارد که با تغییر در انتخابات، توافق برجام موقتی باشد. نظر شما دراین‌باره چیست؟

دو تغییر در آینده آمریکا قابل پیش‌بینی است. یکی تعدیل قدرت و دیگری تغییر قدرت است. تعدیل قدرت احتمالی بایدن است و اگر دموکرات‌ها اکثریت‌شان را در کنگره از دست بدهند، رئیس‌جمهور آمریکا که پنج ابزار اجرائی دارد و مهم‌ترینش فرمان اجرائی است، این ابزار قدرت را از دست می‌دهد یا ضعیف می‌شود؛ یعنی در شرایطی این دستورالعمل‌ها به‌راحتی قابل اجراست که اکثریت حزبی را داشته باشد. فعلا این اکثریت ضعیف را دارد؛ اما اگر شرایط این‌طور پیش برود، احتمال اینکه اکثریت را از دست بدهد، وجود دارد. در آن شرایط هم قدرت رئیس‌جمهوری تعدیل و کم می‌شود؛ اما تغییر قدرت با انتخابات ریاست‌جمهوری محقق می‌شود؛ بنابراین اگر برجام احیا شود، طرف‌های ایرانی و اروپایی تا این حد تجربه دارند که زمینه‌هایی را در زمینه برجام ایجاد کنند که فردی مثل ترامپ اگر روی کار بیاید، نتواند درخت برجام را ریشه‌کن کند. این تجربه در گذشته نبود و طرفین با برجام خوش‌بینانه برخورد کردند؛ اما حالا این تجربه وجود دارد.

‌‌با توجه به فضای کنونی و پاسخ اخیر آمریکا که اروپا آن را «منطقی» خوانده است، به نظر شما آیا در کوتاه‌مدت برجام احیا می‌شود؟

پیش‌بینی می‌کنم آمریکایی‌ها هم خواستار یک دور مذاکرات اجرائی باشند؛ مذاکره در حوزه اجرا نه متون اصلی؛ یعنی همان کاری که دولت ایران انجام داد و با توافق کنار آمده بود و ترجیح داد اول نهادهای رسمی مثل مجلس و دستگاه‌های دیگر وسط بیایند و در حوزه رسانه‌ای اغناسازی کنند. به نظرم همان کار را اکنون دولت آمریکا دارد انجام می‌دهد؛ اما با لابی‌گری. آمریکایی‌ها برخلاف ایران که سیاست اعلامی قبل از سیاست رسمی صورت گرفت، سعی می‌کنند سیاست اعلامی و رسمی را با هم در پیش بگیرند. در نهایت اگر برجام هرچه‌ زودتر احیا ‌شود، ریشه‌دارتر خواهد بود. به هر حال سرنوشت محتوم برجام احیاست، نه شکست و می‌توان به احیای آن  امیدوار بود.