گردشگری ایران پس از کابوس کرونا

نوروز ١٣٩٩ و 1400 برای صنعت گردشگری و سفر ایران یک کابوس بود، کمتر از یک ماه محدودیت‌ها چنان شدت گرفت که با شعار «به سفر نرویم/ در خانه بمانیم» سفر و گردشگری به صفر رسید. ویروس کرونا میهمانی ناخوانده که بدون دعوت‌نامه، بدون روادید و بدون اقامت، از شرق دور یکی‌یکی کشورها را زیر پا گذاشت و سوغاتی جز مرگ و رکود برای مردم جهان نداشت. این در حالی بود که یک سال قبل از کرونا (۲۰۱۸) بیش از یک‌میلیارد‌‌و ۴۰۰ میلیون نفر در سطح جهانی سفر کرده بودند و حدود ۱.۵ تریلیون دلار گردش مالی در صنعت گردشگری ایجاد شد؛ صنعتی که برای صدرنشینی در صنایع پول‌ساز جهان چهار سال تا سال ۲۰۲۵ را هدف‌گذاری کرده بود؛ اما یک‌باره به شرایط ۲۰ سال قبل خود بازگشت؛ صنعتی که در سال ۲۰۲۰ بر اثر محدودیت‌های کرونایی، با رشد منفی ۵۰.۴ درصدی مواجه شد و چهارهزارو 900 میلیارد دلار از ارزش آن کاسته شد. البته روند واکسیناسیون جهانی و کاهش محدودیت‌های کرونا و اجرای سیاست سفر در حین کرونا تا حدودی اقتصاد گردشگری را احیا کرد و در سال ۲۰۲۱ حدود هزار میلیارد دلار عاید اقتصادهای جهان شده است.

کرونا در ایران مانند بیشتر کشورهای جهان، سفرها را متوقف کرد، جاده‌های بین‌شهری فقط برای خودروهایی باز بود که محموله‌های ضروری مانند دارو و مواد غذایی داشتند؛ هتل‌ها و مراکز اقامتی بدون مسافر، ایرلاین‌ها بدون مسافر، رستوران‌های بین‌‌راهی بدون مشتری، در پایانه‌های قطار و اتوبوس هم اثری از هیچ مسافری نبود. برگزاری آیین‌ها، سوگواره‌ها و جشنواره‌ها و نمایشگاه متوقف شد. رؤیای جذب ۱۰ میلیون گردشگر یک سال بعد از تجربه ورود حدود ۹ میلیون گردشگر خارجی در سال ۱۳۹۸ دست‌نیافتنی‌تر‌ از همیشه شد.

کرونا آمد؛ گردشگری به کما  رفت

در سال اول کرونا مسدود‌بودن مرزها، لغو انواع سفرهای تفریحی- سیاحتی، زیارتی و مذهبی و حتی کاری، نپذیرفتن مسافران ورودی از سوی کشورهای مقصد یا اجرای شرایط سخت‌گیرانه ورود مسافر اعم از قرنطینه و همچنین شرایط مشابه برای مسافران خروجی، به دلیل خطرات ناشی از انتقال ویروس کرونا، از‌ جمله دلایل کاهش و رکود در صنعت گردشگری بود.

با نگاهی به آمار ۹‌ماهه نخست سال ۹۹ (از آغاز سال تا پایان آذر) به دلیل محدودیت‌های بسیار ناشی از کرونا و بسته‌شدن چندین‌ماهه مرزهای زمینی، دریایی، ریلی و هوایی،‌ تردد مسافر به کشور کاهش چشمگیری داشت؛ اگرچه بعد از چند ماه، سفر با رعایت دستورالعمل‌های کرونا انجام می‌شد؛ اما آمارها همچنان کاهش حدود ۸۰‌درصدی سفرهای داخلی را نشان می‌داد و ورود گردشگر خارجی نسبت به سال قبل از آن تا ۹۰ درصد کاهش یافت و در سال اول کرونا (۱۳۹۹) فقط حدود ۳۰۰ هزار گردشگر خارجی آن هم در بخش گردشگری درمانی و سلامت به ایران سفر کردند.

در‌این‌میان تردد مسافر از فرودگاه امام خمینی (ره) که پرترددترین فرودگاه کشور است نیز با کاهش درخور‌توجهی در مسافران ورودی و خروجی، در ۹‌ماهه سال ۱۴۰۰ نسبت به مدت مشابه سال ۹۸ روبه‌رو شد. این افت ۹۰‌درصدی در تردد مسافر، کاهش در حدود ۱۴ میلیون نفری مسافر در هر دو گروه مسافران ورودی و خروجی را شامل می‌شد که در صنعت سفر فاجعه‌ای بی‌نظیر بود. یک برآورد تقریبی و کلی نشان می‌دهد در فاصله سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰ (سال ۱۳۹۹، سال اول کرونا) درآمدهای گردشگری ورودی ایران حدود ۸۶ درصد و درآمد گردشگری داخلی ۴۴ درصد کاهش یافته است.

از صفرِ  سفر  تا  بازگشت رونق، خسارت‌ها  عیان  شد

آرام‌آرام خسارت‌های کرونا بر صنعت گردشگری رخ عیان کرد، ۸۰ درصد مشاغل و کسب‌وکارهای صنعت گردشگری متوقف شدند، حدود ۳۵ درصد از مشاغل موجود در صنعت گردشگری ایران کاملا از بین رفت. در این سال، ۳۵ درصد از اشتغال موجود در صنعت گردشگری ایران از بین رفت و به حدود ۱.۲ میلیون نفر رسید؛ اما با رونق نسبی در سال ۲۰۲۱ این رقم ۷۰۰ هزار نفر را به مشاغل گردشگری بازگرداند؛ رقمی معادل ۷.۶ درصد که نشان می‌داد ۱.۹ میلیون نفر همچنان در این بخش فعال هستند و نمودارها افزایش سهم از کل بازار کار ایران را از ۴.۸ درصد در سال ۲۰۲۰ به ۵.۱ درصد در سال ۲۰۲۱ ثبت کرد.

بیش از ۴۲ هزار میلیارد تومان خسارت به صنعت گردشگری وارد شد که عمدتا مربوط به صنعت هتلداری و خدمات اقامتی بود

بر‌اساس برآوردها تا خرداد ۱۴۰۰ بیش از ۴۲ هزار میلیارد تومان خسارت به صنعت گردشگری وارد شد که عمدتا مربوط به صنعت هتلداری و خدمات اقامتی بود. بیش از ۸۵ درصد راهنمایان محلی صنعت گردشگری از جامعه ۱۵ هزار نفری این بخش برای مدت دو سال بی‌کار شدند. راهنمایانی هم که عموما بیمه نبودند، از چرخه صنعت خارج شدند.

در سال ۲۰۲۰ کل هزینه‌کرد گردشگران خارجی در ایران با افت ۸۲‌درصدی مواجه شد و به ۱.۹ میلیارد دلار رسید؛ اما این رقم در سال ۲۰۲۱ به ۲.۵ میلیارد دلار رسید که نشان می‌دهد نسبت به سال قبل از آن ۳۱ درصد رشد داشته است. از طرفی گردشگران داخلی ایران در سال ۲۰۲۰ بالغ بر حدود ۹۴ میلیارد تومان هزینه کردند که نسبت به سال قبل از آن افت ۳۹.۷ درصدی را نشان می‌داد که البته با رشد حدود ۴۹‌درصدی در سال ۲۰۲۱ به ۱۴۰ هزار میلیارد تومان رسید.

بعد از چند ماه اگرچه بسیاری از مشاغل و صنایع فعالیت خود را آغاز کرده بودند؛ اما سایه سنگین کرونا هچنان بر صنعت گردشگری سایه افکنده بود، کرونا در برخی از مناطق روندی کنترلی را پیش می‌گرفت؛ اما همچنان جان بسیاری از مردم را می‌گرفت. کارشناسان و متخصصان بهداشت و گردشگری متفق‌القول فقط توسعه واکسیناسیون عمومی و اعتماد مجدد گردشگران به ایمنی و امنیت سفر را ضامن احیای صنعت گردشگری اعلام می‌کردند؛ روندی که تا حدود خردادماه ۱۴۰۰ در ایران روند پرشتابی نداشت.

واکسیناسیون عمومی و بازگشت امید به صنعت گردشگری

با آغاز فعالیت دولت سیزدهم و گسترش واکسیناسیون عمومی، چرخ‌های صنعت گردشگری بعد از توقف دو‌ساله دوباره به حرکت درآمد؛ اولین اقدامی که تقاضای جامعه گردشگری ایران بود، واکسیناسیون کارکنان هتلداری و صنعت گردشگری بود. این روند با اولویت‌بندی مراکز اقامتی و پذیرایی در گروه اول مشاغل و اجرای سیاست گردشگری در حین کرونا و رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی، باعث شد گردشگری ایران از کما خارج شود.

با مهار پیک ششم کرونا و سویه اُمیکرون، سه ماه آخر سال ۱۴۰۰ چرخ‌های صنعت گردشگری بالاخره به حرکت درآمد؛ اما نقطه عطف احیای صنعت لغو محدودیت در صدور روادید برای گردشگران خارجی بود. ابتدای آذر ۱۴۰۰ با توافق وزارت میراث فرهنگی و وزارت امور خارجه، سفر در محورهای گردشگری ورودی به جریان افتاد، آرام‌آرام تأسیسات گردشگری برای نوروزی پرسفر در ۱۴۰۱ آماده می‌شدند؛ موجی که سفر صفر را به سونامی سفر تبدیل کرد.

سفر  بی‌دغدغه، امن  و  ایمن آغاز  شد

در نوروز، بیشترین آمار در بخش اقامتگاه‌های رسمی مربوط به استان‌های مازندران، خراسان‌ رضوی، گیلان، هرمزگان، فارس، اصفهان، بوشهر، یزد، خوزستان و تهران بود و برای اولین بار استان تهران در جمع ۱۰ استان برتر در حوزه اقامت نوروزی قرار گرفت و بیشترین رشد اقامت در اقامتگاه‌های رسمی نسبت به دوران قبل از کرونا به‌ ترتیب مربوط به استان‌های بوشهر، هرمزگان، گیلان، لرستان، تهران و البرز بود.

موج سفر در نوروز همه گونه‌های گردشگری را در بر می‌گرفت، در حوزه دریایی در ۲۰ روز، حدود شش میلیون مسافر دریایی جابه‌جا شدند که نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود ۳۰۰ درصد رشد را نشان می‌دهد. بیش از ۸۰ درصد سفرها در سطح راه‌های اصلی اتفاق می‌افتد و در نوروز بیش از ۹۰ درصد حمل‌ونقل از طریق جاده‌ها بود که یا از طریق وسایل نقلیه عمومی یا از طریق وسایل نقلیه شخصی صورت گرفت. امسال ۴۱۴ هزار اتوبوس، ٣٠٠ هزار مینی‌بوس و ۳۰ هزار سواری در اختیار مسافران بود.

همچنین ۱.۳ میلیون نفر در این مدت از طریق خطوط ریلی جابه‌جا شدند و در بخش حمل‌ونقل هوایی نیز در هر دو بخش داخلی و خارجی، در مجموع دو میلیون مسافر جابه‌جا شدند که نسبت به نوروز سال قبل ۵۴ درصد رشد را نشان می‌داد. تنها از طریق فرودگاه امام خمینی (ره) ۴۱۳‌هزار‌و ۲۲ مسافر تا ۱۳ فروردین ۱۴۰۱ جابه‌جا شدند که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲۵۴ درصد رشد داشته است.

در مجموع از ۲۵ اسفند ۱۴۰۰ تا ۱۳ فروردین ۱۴۰۱ حدود ۵۲‌میلیون‌و ۸۰۰ هزار تردد بین استان‌ها ثبت شد که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۱ درصد رشد داشت. به طور متوسط در سفرهای بین‌استانی، تردد ۲.۲ میلیون وسیله نقلیه ثبت شد که طبق آمار استان خوزستان با ۱۶۷ درصد، استان بوشهر با ۱۰۹ درصد، استان اصفهان با ۷۸ درصد، استان خراسان رضوی با ۷۳ درصد و استان هرمزگان با ۷۱ درصد بیشترین رشد ترددهای بین ‌استانی را به ثبت رساندند.

در نوروز ۱۴۰۱ حدود ۸۹‌هزار‌و ۵۰۰ نفر از مرز بازرگان، ۷۸ هزار نفر از مرز رازی و ۷۲‌هزار‌و ۳۰۰ نفر از مرز دوغارون وارد و خارج شدند. در مجموع ۵.۵ میلیون نفر نوروز امسال از تهران خارج شدند که بیش از ۵۰ درصد به صورت میانگین رشد تردد ثبت شد. روندی که در تعطیلات فصل بهار ادامه داشت و آمار حجم سفر و تداوم موج‌های سفر در تعطیلات عید سعید فطر و نیمه خرداد نشان داد صنعت گردشگری از کما خارج شده و در ریکاوری است و برای فصل تابستان - اوج سفرهای داخلی در ایران- آماده شد.

همچنین اخذ مصوبه ستاد کرونا برای بازگشایی مرزهای ورودی و صدور روادید به گردشگران با هدف حمایت از بخش خصوصی منجر به رونق صنعت گردشگری در ایران شد. این رونق 2.2 میلیون گردشگر خارجی را به ایران آورد که برای کشورمان درآمد 2.5 دلاری داشت.

یکی از اقدامات بسیار مهم وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در اولین سال دولت سیزدهم فعال‌کردن ظرفیت دیپلماسی گردشگری است که با اولویت کشورهای همسایه و شرکای راهبردی صورت گرفت. این اقدام منجر به امضای 10 تفاهم‌نامه همکاری با کشورهای نیجریه، عراق، پاکستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ارمنستان و... شد.