بازی روانی آمریکا یا دست‌اندازهای دیپلماتیک؟ تحولات وین یک بار دیگر گره خورد
کات به برجام
با رصد تحولات چند روز اخیر درباره متن پیش‌نویس اتحادیه اروپا برای احیای برجام به نظر می‌رسد که توافق به این زودی‌ها حاصل نخواهد شد. در نخستین ساعات جمعه گذشته بود که ناصر کنعانی گفت: «جمهوری اسلامی نظرات خود درباره پاسخ آمریکا درباره متن پیش‌نویس توافق احتمالی برای احیای توافق هسته‌ای برجام را به هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا ارائه داده است».
شرق: با رصد تحولات چند روز اخیر درباره متن پیش‌نویس اتحادیه اروپا برای احیای برجام به نظر می‌رسد که توافق به این زودی‌ها حاصل نخواهد شد. در نخستین ساعات جمعه گذشته بود که ناصر کنعانی گفت: «جمهوری اسلامی نظرات خود درباره پاسخ آمریکا درباره متن پیش‌نویس توافق احتمالی برای احیای توافق هسته‌ای برجام را به هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا ارائه داده است». سخنگوی وزارت امور خارجه ایران خاطرنشان کرد: «پس از دریافت پاسخ آمریکا، تیم کارشناسی جمهوری اسلامی ایران آن را به دقت بررسی کرده و پاسخ‌های ایران، پس از ارزیابی در سطوح مختلف، تدوین و امشب به هماهنگ‌کننده تحویل داده شد». هرچند کنعانی اشاره‌ای به جزئیات و محتوای پاسخ تهران نکرد؛ اما در یک جمله کلی عنوان کرد که متن ارسالی دارای رویکردی سازنده با هدف نهایی‌کردن مذاکرات است.در ادامه گفته‌های کنعانی، محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره‌کننده ایران در مذاکرات وین، هم روز جمعه در توییتی نوشت: «ایران مطابق با وعده خود پاسخ داد. حال زمان آن رسیده که تیم بایدن تصمیمی جدی بگیرند. برای آمریکا سازنده به معنای پذیرش شرایط آمریکا است. (سازنده) برای ایران به معنای رسیدن به توافقی متعادل و ضمانت‌دار است. اگر آمریکا تصمیم درست را بگیرد، توافق می‌تواند به‌سرعت به نتیجه برسد».
یک پاسخ و 2 برداشت
اگرچه تهران تصریح کرده که در فرایند تهیه پاسخ اخیر ایران، تسریع و تسهیل جمع‌بندی مذاکرات مد‌نظر قرار داشته است و در آن به‌صراحت اعلام شده است ایران آمادگی دارد تا در هفته پیش‌رو برای اعلام توافق نهایی نشست وزرا برگزار شود، با این برداشت که معدود نظرات مطرح‌شده از سوی ایران تأمین شود؛ اما ظاهرا در این نگاه ایران فضا را برای حصول توافق فراهم نکرده است؛ چون طرف اروپایی و آمریکایی نظری کاملا متفاوت و متضاد از این برداشت درباره پاسخ دریافت‌شده دارند.
در همین زمینه به فاصله ساعاتی پس از انتشار خبر ارائه پاسخ جمهوری اسلامی به اتحادیه اروپا، وِدانت پاتل، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، تصریح کرد: «تأیید می‌کنیم که پاسخ ایران را از طریق اتحادیه اروپا دریافت کرده‌ایم. ما در حال بررسی آن هستیم و از طریق اتحادیه اروپا پاسخ خواهیم داد». پاتل در ادامه جمله‌ای را مطرح کرد که امیدها برای حصول زودهنگام توافق را کم‌رنگ‌تر از قبل کرد. این مقام دستگاه سیاست خارجی ایالات متحده بیان کرد: «متأسفانه پاسخ ایران سازنده نیست». پیرو گفته این مسئول آمریکایی، لارا روزن هم به نقل از یک مقام دولت بایدن نوشت که پاسخ ایران «دلگرم‌کننده نبوده است». دیگر خبرنگار حوزه برجامی یعنی استفان لیختنشتاین هم در توییتی اذعان کرد: «علاوه بر آمریکایی‌ها، دیپلمات‌های اروپایی هم از پاسخ‌های ایران ابراز نارضایتی کردند». این گفته‌ها می‌تواند به معنای آن باشد که فعلا خبری از برجام و حصول توافق نیست. پولیتیکو هم پنجشنبه‌شب با استناد به اظهار‌نظر چند مقام این کشور نوشت: «مذاکرات اتمی ایران با کشورهای غربی از‌جمله آمریکا در خطر قرار گرفته است. دولت آمریکا پنجشنبه‌شب گفته بود که آخرین نامه ارسالی از سوی ایران در جواب نامه پیشین آمریکایی اصلا دلگرم‌کننده نیست و به منزله عقب‌نشینی است که آمریکا آن را نکوهش می‌کند». آن‌گونه که پولیتیکو نوشت: «واکنش منفی دولت بایدن و همچنین ناخشنودی منابع اروپایی از نامه‌ای که روز دهم شهریور از ایران دریافت کردند، نشان می‌دهد که احیای برجام، برخلاف امیدواری‌های اخیر و با وجود مذاکراتی که یک‌سال‌و نیم در جریان بود، فعلا قریب‌الوقوع نیست. مشخص نیست که مذاکرات ایران و آمریکا تا چه زمانی می‌تواند ادامه داشته باشد». البته یک دیپلمات اروپایی نیز با نگاهی منفی نسبت به پاسخ ایران به پولیتیکو گفت: «پاسخ تهران غیر‌منطقی است». دیپلمات دیگری هم در گفت‌وگو با پولیتیکو درباره ارزیابی جواب تهران صراحتا تأکید کرد که پاسخ تهران اصلا خوب به نظر نمی‌رسد.
البته سیدرسول موسوی، دستیار وزیر خارجه، در واکنش به برخی از تحلیل‌ها درباره جواب اخیر ایران به آمریکا در توییتی عنوان کرد: «چرا وقتی هنوز آمریکا جواب ایران را نداده، حکم ا‌زدست‌رفتن فرصت صادرات نفت به اروپا صادر می‌شود؟ چرا وقتی سخنگوی NSA آمریکا (آژانس امنیت ملی آمریکا) می‌گوید رئیس‌جمهور فقط در چارچوب امنیت ملی آمریکا پاسخ می‌دهد، ایران در پاسخش امنیت ملی خود را نادیده بگیرد؟ چرا وقتی اروپا به بهانه تحریم داروی کودکان ما را نمی‌دهد، نگران زمستانش باشیم؟».
باز هم آمریکا
هرچند مقامات آمریکایی دوباره ایران را مقصر وضعیت کنونی و عدم حصول توافق معرفی می‌کنند؛ اما در آن سو تهران هم واشنگتن را متهم ردیف اول احیانشدن برجام می‌داند. چنان‌که علی علیزاده در گفت‌وگویی بیان کرد: «رفتار طرف آمریکایی به‌تازگی یک مقدار متفاوت از قبل شده است. در نتیجه با توجه به یادداشت (پاسخ) اخیر آمریکا ممکن است دسترسی به توافق زمان ببرد». این در حالی است که به باور این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یازدهم، جوابیه مکتوب ایران کاملا منطقی بود.
نماینده مردم مراغه و عجب‌شیر در این زمینه به ایلنا گفت: «بعد از اینکه پیشنهاد اروپا را که به نظر می‌رسید آمریکا هم آن را پذیرفته بود، به ایران ارائه دادند، ایران هم با توجه به اینکه به دنبال توافق بود، با دو، سه شرط جزئی آن را پذیرفت و آماده توافق شد. در نتیجه انتظار می‌رفت که آمریکا هم این دو، سه شرط را لحاظ کند و دسترسی به توافق بسیار نزدیک به نظر می‌رسید. برخی معتقد بودند که آقای امیرعبداللهیان چمدان خود را بسته و آماده سفر به منظور امضای توافق است. حتی گروهی پیش‌بینی می‌کردند با توجه به احتمال هماهنگی اروپا و آمریکا و پذیرش ایران، این توافق طی یکی، دو روز انجام شود؛ اما به‌تازگی با یادداشتی (پاسخی) که آمریکا ارسال کرده است، تقریبا امیدها برای توافق دارد از بین می‌رود». علیزاده در ادامه تصریح کرد: «در ایران گمان بر این بود که پیشنهادهای اروپا با هماهنگی آمریکا تنظیم شده و آمریکا آن را به صورت غیررسمی پذیرفته است، در نتیجه اکنون که پیشنهادهای اروپا برای ایران هم قابل قبول واقع شده، در گام نهایی توافق قرار داریم؛ اما این گمان اشتباه بود». حال که از نگاه علی علیزاده با پاسخ آمریکایی‌ها، برجام در حال محوشدن است، دیگر نماینده مجلس هم با اظهارات خود تیر خلاص را به امیدهای باقی‌مانده برای حصول توافق زد. محمداسماعیل کوثری پنجشنبه (۱۰ شهریور) در مراسم گرامیدشت هفته دولت در تالار شهیدان نژادفلاح کرج عنوان داشت: «این دفعه مذاکره با دفعه قبل فرق می‌کند. این بار ما هستیم که مشخص می‌کنیم نه آنها. زیرا در گذشته آنها بازی را بر هم زدند». نماینده تهران تأکید کرد: «مصوبه مجلس و هماهنگ‌شدن مجلس و دولت به ساخت و غنی‌سازی اورانیوم ۶۰ درصد منجر شد، طرف مقابل متوجه اشتباه خود شده و درخواست مذاکره کردند. ما می‌توانیم میزان غنی‌سازی ۶۰ درصد را تبدیل به ۹۳ درصد کنیم که به معنی بمب اتم است. اگرچه ما به دنبال این موضوع نیستیم ولی اگر طرف مقابل دیر بجنبد توانایی این موضوع را داریم. اکنون آنها به ما نیاز دارند».
پای روسیه در میان است؟
بسیاری معتقدند روسیه یکی از مهم‌ترین عوامل تأخیر در حصول توافق طی مذاکرات وین و عدم احیای برجام است؛ بنابراین به موازات مخالفت‌های جریان رادیکال داخلی در کشور و همچنین کارشکنی‌های کنگره آمریکا و نقش مخرب اسرائیل باید سهمی را هم برای روس‌ها در پدید‌آمدن شرایط کنونی قائل بود. در همین راستا سفر چهارشنبه هفته گذشته حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران به روسیه که با محوریت میانجیگری تهران برای جنگ اوکراین صورت گرفته بود، حکایت از آن داشت که ایران به دنبال محکم‌کاری نهایی نظرات خود و مشورت با کرملین برای ارسال پاسخ نهایی به طرف اروپایی است، کمااینکه تنها به فاصله کمتر از ۴۸ ساعت از حضور امیرعبداللهیان در مسکو پاسخ ایران به پیش‌نویس داده شد؛ پاسخی که بسیاری معتقدند مسکو نیز در آن نقش دارد.
حسین امیرعبداللهیان در نشست خبری مشترک با سرگئی لاوروف، همتای روس خود در مورد مذاکرات احیای برجام گفت: «درباره مذاکره ایران برای لغو تحریم‌ها ما اخیرا آخرین متن طرف آمریکایی را دریافت کردیم و همکاران من به دقت در حال بررسی متن هستند. ما همچنان در موضوع تضمین نیازمند متنی نیرومندتر هستیم. لذا داریم فکر می‌کنیم چگونه می‌توان به یک متن نیرومند در موضوع تضمین دست یافت و ضمانت‌ها‌ی قوی‌تر و قابل اعتناتری را داشته باشیم». وزیر خارجه خاطرنشان کرد: «برای رسیدن به یک توافق خوب، قوی و پایدار جدی هستیم. معتقدیم چنانچه طرف آمریکایی در موضوع لغو تحریم‌ها و برخی نگرانی‌ها که ما داریم واقع‌بینانه عمل کند و بتوانیم متن موجودی را که در دستور کار داریم نیرومند‌سازی کنیم، رسیدن به توافق دور از دسترس نخواهد بود».
در نشست خبری چهارشنبه گذشته وزرای خارجه ایران و روسیه، سرگئی لاوروف نیز تأکید کرد با وزیر خارجه ایران گفت‌وگوهای مفصلی درباره برجام و راه احصای آن به منظور برداشته‌شدن تحریم‌های غیرقانونی آمریکا داشته است. اگرچه وزیر خارجه روسیه در ادامه اعلام کرد که کشورش از احیای توافق هسته‌ای و لغو همه تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران حمایت می‌کند، اما واقعیت‌ها خلاف گفته‌های لاوروف را نشان می‌دهد، چراکه ذیل یک گزاره تحلیلی، وضعیت ایدئال روسیه توقف مذاکرات تا اوایل زمستان پیش‌رو است، چنانی که برخی رسانه‌های داخلی در کشور هم اخیرا دم از وقفه دوماهه توافق زده‌اند؛ تواقفی که به باور این طیف داخلی در ایران و نیز ارزیابی روس‌ها می‌تواند شرایط مطلوبی را ایجاد کند. چراکه در سایه تشدید نیاز اروپا برای تأمین انرژی در پاییز و زمستان پیش‌رو فضا برای امتیازگیری بیشتر شکل خواهد گرفت.
چالشی به نام اختلافات پادمانی
در حالی که پیش‌تر رسانه‌ها از عقب‌نشینی تهران در حوزه اختلافات پادمانی خبر داده بودند، به نظر می‌رسد دوباره این مسئله به مهم‌ترین عامل در عدم احیای برجام بدل شده است. در همین راستا با نگاهی به مواضع مقامات کشوری در هفته گذشته بارها بر این نکته تأکید شده است که لازمه و پیش‌شرط هرگونه توافقی به بسته‌شدن پرونده سؤالات پادمانی آژانس باز می‌گردد. سید ابراهیم رئیسی، دوشنبه گذشته در نشست خبری خود با خبرنگاران صراحتا گفت: «تا زمانی که همه مسائل پادمانی میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حل‌وفصل نشود، توافق معنایی نخواهد داشت». به فاصله یک روز بعد از این موضع‌گیری رئیس‌جمهور، محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی هم در گفت‌وگویی با ایسنا عنوان کرد: «ما قصد و تأکیدمان این است که اگر برای روز بازاجرای برجام این سؤالات (حوزه پادمانی) بسته نشود، یعنی روز بازاجرایی وجود ندارد. عقب‌نشینی هم نکردیم و نمی‌توانیم هم عقب‌نشینی کنیم».
در همین راستا امیرعبداللهیان هم در نشست خبری چهارشنبه گذشته خود در مسکو تصریح کرده بود: «یکی از موضوعاتی که در تبادل پیام‌های شفاهی ما با طرف‌های مذاکره‌کننده مورد توجه قرار گرفته ولی باید در متن هم آن را نیرومند‌سازی کنیم این است که اولا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید از رفتار سیاسی خود فاصله بگیرد و صرفا بر تکلیف و وظیفه فنی خود متمرکز شود. ثانیا برای ایران قابل قبول نیست که پس از بازگشت همه طرف‌ها به برجام مجددا شاهد برخی از دیدگا‌ه‌های سیاسی و اتهامات بی‌اساس آژانس باشیم. در حوزه تضمین‌ها، موضوع حل‌وفصل مسائل باقی‌مانده پادمانی در آژانس هم مورد توجه جدی ماست».
تلاشی دوطرفه
اگرچه گفته‌های مقامات و مسئولان داخلی کشور به نحوی تلاش برای انداختن توپ عدم احیای برجام در زمین آمریکاست، اما به نظر می‌رسد برخی مخالفان داخلی و خارجی توافق هسته‌ای دیگر ابایی از کارشکنی در این باره ندارند. پیرو این مسئله پنجشنبه هفته گذشته 50 نماینده دموکرات و جمهوری‌خواه کنگره آمریکا در نامه‌ای به جو بایدن، ضمن ابراز نگرانی نسبت به احیای برجام، از او درخواست کردند که قبل از امضای این توافق با کنگره مشورت کند.
این نامه که به پیشنهاد جاش گاتیمر، نماینده دموکرات از ایالت نیوجرسی و اندرو گاربارینو، نماینده جمهوری‌خواه از ایالت نیویورک تدوین و تنظیم شده بود، به امضای ۳۴ عضو دموکرات و ۱۶ عضو جمهوری‌خواه کنگره رسید. اعضای مجلس نمایندگان آمریکا در این نامه خود به جو بایدن نوشتند: «از دولت شما می‌خواهیم که متن کامل هر پیشنهادی برای پیوستن مجدد به توافق هسته‌ای ایران، موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، از جمله هرگونه توافق جانبی را به کنگره ارائه دهد. دولت قبل از امضای برجام با نهاد قانون‌گذار ایالات متحده درباره بازگشت به این توافق مشورت کند».
در ادامه نامه مذکور تصریح شد: «ما نمایندگان عمیقا نگران موارد متعددی هستیم که ممکن است در متن توافق نهایی با ایران گنجانده شود». این نمایندگان به مناسبات
تهران – مسکو هم اشاره کردند و از جو بایدن خواستند که اجازه ندهد اورانیوم غنی‌شده ایران به روسیه منتقل شود و همچنین مسکو حق انجام همکاری هسته‌ای با جمهوری اسلامی از جمله قرارداد ۱۰میلیارد‌دلاری برای توسعه زیرساخت‌های هسته‌ای ایران را نداشته باشد». نمایندگان دموکرات و جمهوری‌خواه کنگره آمریکا در ادامه گفته‌اند: «نباید اجازه دهیم ولادیمیر پوتین جنایتکار جنگی، ضامن توافق یا نگهدارنده مقادیر زیادی اورانیوم غنی‌شده ایران باشد. ایران از جنگ غیرقانونی در اوکراین حمایت می‌کند و پهپادهایی را برای کشتن اوکراینی‌ها در اختیار روسیه قرار داده است». به موازات این نامه کنگره آمریکا به بایدن برای عدم توافق با ایران، جروزالم‌پست هم پنجشنبه گذشته نامه مشابه دیگری را که به امضای ۳۲ نفر از افسران سابق امنیتی اسرائیل رسیده بود، منتشر کرد. امضاکنندگان این نامه هم مانند اعضای کنگره ایالات متحده از دولت بایدن خواسته بودند که از توافق با ایران خودداری کند. این 32 نفر ادعا کردند به نیابت از پنج‌هزار نظامی دیگر چنین خواسته‌ای را مطرح می‌کنند. در نامه مذکور تصریح شد: «بر مبنای تجربه و ارزیابی جمعی، توافق (با ایران) برای امنیت آمریکا، اسرائیل و جهان به دلیل طیف وسیعی از دلایل، فاجعه‌بار است. لذا از بایدن می‌خواهیم که توافق جدیدی با ایران امضا نکند». بی‌شک این نامه در راستای دور جدید تلاش‌های اسرائیل برای فشار به دولت بایدن در جهت عدم احیای برجام است که پیش‌تر با سفر ایال هولاتا، مشاور امنیت ملی اسرائیل و بنی گانتس، وزیر دفاع اسرائیل به واشنگتن و متقاعدکردن دولت بایدن برای خودداری از توافق با ایران آغاز شده بود. در ادامه همین تلاش‌ها قرار است که یائیر لاپید، نخست‌وزیر موقت اسرائیل هم در جریان نشست سالانه سازمان ملل با جو بایدن گفت‌و گو کند تا احیای برجام عملا از دستور کار کاخ سفید خارج شود. در همین راستا داوید برنه‌آ، رئیس موساد به عنوان سومین مقام اسرائیلی دیروز جمعه با هدف بازداشتن آمریکا از امضای توافق با ایران راهی واشنگتن شد و با مقامات دولت بایدن دیدار کرد. رئیس موساد هفته گذشته با انتقاد شدید و بی‌سابقه علنی از آمریکا گفت که توافق آمریکا- تهران «فاجعه راهبردی برای اسرائیل است».
خوش‌بینی‌هایی که درست از آب درنیامدند
مجموعه اتفاقات حوزه مذاکرات هسته‌ای در چند روز گذشته حکایت از آن دارد که فعلا برجامی در کار نیست. بنابراین تمام خوش‌بینی‌های کسانی مانند مکرون و بورل را باید بربادرفته دانست. در همین راستا خبرگزاری رویترز پنجشنبه گزارش داد که امانوئل مکرون درباره نهایی‌شدن توافق در مذاکرات وین ابراز امیدواری کرد. رئیس‌جمهوری فرانسه گفته بود: «امیدوارم برجام (توافق هسته‌ای) در روزهای آتی نهایی شود». در‌حالی‌که خبر رسمی از احیای برجام در میان نیست، رئیس‌جمهوری فرانسه ابراز امیدواری کرد بود که توافق برای احیای برجام در «روزهای آینده» جمع‌بندی شود.
26 آگوست/ چهارم شهریور باز‌هم مکرون در اظهاراتی امیدوارانه عنوان کرد: «پیشنهادی که بر روی میز است، حتی اگر نتواند تمامی اختلافات را حل‌وفصل کند، از نداشتن هیچ پیشنهادی بهتر است». در ادامه جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که پنجشنبه برای حضور در نشست وزیران خارجه اتحادیه اروپا در پراگ، پایتخت جمهوری چک، حضور داشت، ابراز امیدواری کرد که برجام «ظرف روزهای آینده» احیا شود. البته ارسال سیگنال‌های مثبت کاخ سفید برای احیای برجام هم در این اظهارنظرها بی‌تأثیر نبود. چنانی که جان کربی پنجشنبه نسبت به انجام توافقی بر سر احیای برجام ابراز امیدواری کرد. به گزارش روزنامه اماراتی نشنال، جان کربی، هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی آمریکا گفت: «واشنگتن نسبت به دست‌یافتن به توافقی در مذاکرات وین بر سر احیای برجام (توافق هسته‌ای) امیدوار است». به گفته کاخ سفید، دلیل این خوش‌بینی آمریکا، حذف‌کردن برخی پیش‌شرط‌ها برای بازگشت به توافق از سوی ایران است.
کربی بیان کرد: «ما هنوز امیدواریم که بتوانیم به بازاجرای برجام دست بیابیم. ما بر این باوریم که الان نسبت به هفته‌ها و ماه‌های اخیر به توافق نزدیک‌تر هستیم». هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی آمریکا در پاسخ به سؤالی درباره اظهارات چهارشنبه حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در دیدار با همتای روسی‌اش در مسکو درباره تضمین‌خواهی از آمریکا برای بازگشت به توافق گفت: «واشنگتن به چارچوب برجام متعهد است. من نمی‌دانم او (امیرعبداللهیان) از چه تضمینی حرف می‌زند، اما ما از همان ابتدا با حسن‌نیت مذاکره کرده‌ایم. آمریکا در رویکردش در زمینه تلاش برای پرکردن شکافت‌های موجود در مذاکرات، به‌طور محتاطانه هم خوش‌بین و هم واقع‌بین است».
