خلأ رهبری در القاعده و داعش

با توجه به آنچه به‌تازگی درباره دستگیری یکی از سرکردگان داعش به‌ نام ابوالحسن الهاشمی القرشی مطرح شده که گمان می‌رود رهبر این سازمان تروریستی باشد، گزارش‌هایی منتشر شد و علاوه بر اینکه چندی قبل خبر کشته‌شدن ایمن الظواهری، رهبر القاعده، در رسانه‌ها منتشر شد، می‌توان چنین ارزیابی کرد که این دو سازمان تروریستی به دلیل نام‌نبردن از جانشین الظواهری و ابهام درباره سرنوشت الهاشمی، با چالش خلأ رهبری مواجه‌اند. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که چه کسی این دو سازمان را رهبری می‌کند؟

در واقع، داعش و القاعده همواره دو سازمان رقیب در صحنه افراط‌گرایی و اقدامات تروریستی تلقی می‌شوند؛ زیرا پیشرفت یکی از این دو سازمان از نظر تروریسم جهانی حکایت از ضرر قطعی طرف مقابل دارد، به‌ویژه اینکه ظهور داعش به قیمت تضعیف القاعده تمام شد و بسیاری از عناصر وابسته به آن را به کناره‌گیری و فرار وادار کرد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، اوایل ماه سپتامبر جاری اعلام کرد «نیروهای ترکیه یک رهبر برجسته القاعده با نام مستعار ابوزید را که نام اصلی‌اش «بشار خطاب غزل الصمیدعی» است، دستگیر کرده‌اند و گمان می‌رود فرد یادشده رهبر سازمان القاعده باشد». سپس، رسانه‌های ترکیه گزارش دادند که «برخی از شواهد نشان می‌دهند که الصمیدعی ممکن است همان ابوالحسن الهاشمی القرشی، رهبر داعش باشد». این در حالی است که قبل از گزارش اخیر ترکیه، در ماه می‌ گذشته خبری مبنی بر دستگیری ابوالحسن الهاشمی القرشی، رهبر داعش موسوم به «زید العراقی» در یک عملیات امنیتی در استانبول منتشر شد و در آن زمان گفته شد که نام اصلی فرد بازداشت‌شده، «جمعه عوض البدری» است. همچنین جو بایدن، رئیس‌جمهوری ایالات متحده، اوایل ماه آگوست گذشته اعلام کرد که ایمن‌ الظواهری در یک حمله پهپادی در کابل، پایتخت افغانستان کشته شده است. در خبرها آمده بود هنگامی‌ که الظواهری در بالکن خانه امنش بود، به دلیل اصابت یک موشک «هل‌فایر» که پهپاد آمریکایی آن را شلیک کرد، کشته شد.

در همین راستا، «احمد زغلول» کارشناس مصری متخصص در امور گروه‌های افراطی، در گفت‌وگویی که با روزنامه الشرق‌الاوسط داشت، با اشاره به اینکه در‌حال‌حاضر سازمان‌های القاعده و داعش رهبری مشخصی ندارند، گفت: «به نظر می‌رسد هر دو سازمان چنان به چالش خلأ رهبری دچار شده‌اند که هرگز در گذشته سابقه نداشته است». او افزود «آنچه درباره دستگیری الهاشمی القرشی گزارش شد، نشان می‌دهد که او به احتمال زیاد دیگر رهبری داعش را بر ‌عهده ندارد. زغلول تأکید کرد که با توجه به نبرد شدیدی که در کشورهای مختلف علیه تروریسم دیده می‌شود، می‌توان گفت که دستگیری ابوالحسن الهاشمی القرشی «واقعیت» دارد. زغلول «دلیل ناپدید‌شدن الهاشمی القرشی را احتمال مجروح یا کشته‌شدن او در یک عملیات امنیتی» عنوان کرد و افزود «ممکن است داعش رهبر جدیدی را انتخاب کرده باشد که هنوز نامش اعلام نشده است». او چنین استدلال کرد که «در گذشته به محض کشته‌شدن رهبر داعش، این سازمان بی‌درنگ اعلام می‌کرد که رهبر جدیدی را انتخاب کرده است».

ابوعمر المهاجر، سخنگوی رسمی داعش، در سخنرانی صوتی جدیدی که هفته گذشته در بنیاد الفرقان منتشر شد، «درباره عراق، آفریقا و زندانیان این سازمان صحبت کرد؛ اما هیچ اشاره‌ای به رهبری جدید داعش نکرد».

زغلول معتقد است که هرچند سازمان القاعده تا به حال رهبر جدیدش را معرفی نکرده‌؛ اما ممکن است موضوع انتخاب جانشین الظواهری عملا حل شده باشد و القاعده به دلیل نگرانی از بروز اختلاف و ناسازگاری، از اعلام آن تا مدتی خودداری کند. از سوی دیگر، عمرو عبدالمنعم، کارشناس مصری متخصص در امور گروه‌های بنیادگرا، در مصاحبه‌ای که با روزنامه الشرق‌الاوسط داشت، گفت: «غیبت رهبران دو سازمان افراطی یادشده، به چالش‌هایی اشاره می‌کند که مورد اول آن ناشی از نگرانی‌های امنیتی و ترس از ترور رهبر جدید و مورد دوم آن در هراس از بروز اختلاف بر سر انتخاب شخصیت‌های جایگزین و گسترش دامنه ناسازگاری‌ درباره ویژگی‌های رهبر جدید، میزان مشروعیت و موفقیت او نهفته است». او افزود «در‌حال‌حاضر، سازمان‌های القاعده و داعش از نبود شخصیت‌های جایگزین برای رهبران تاریخی که در گذشته نفوذ داشته‌اند، رنج می‌برند». عمرو عبدالمنعم خاطرنشان کرد «هر دو سازمان در حالی به دنبال یافتن جایگزینی برای رهبران تأثیرگذار قبلی‌اند که جایگزین مناسبی برای پرکردن جای خالی آنها وجود ندارد؛ به‌ویژه اینکه دیگر از رهبران بانفوذ هر دو سازمان خبری در دست نیست و افرادی که باقی مانده‌اند، توانایی و شایستگی فراخور رهبری را ندارند».

پس از کشته‌شدن ابو ابراهیم القرشی، رهبر پیشین داعش، در سوم فوریه گذشته در جریان یک حمله هوایی به شمال ادلب در غرب سوریه، ابوالحسن الهاشمی القرشی، رهبری داعش را بر ‌عهده گرفت. البته او نیز پس از کشته‌شدن ابوبکر البغدای، رهبر داعش که در اکتبر ۲۰۱۹ در حمله آمریکایی‌ها به استان ادلب در شمال غرب سوریه کشته شد، جانشین رهبر داعش شده بود. برخی معتقدند ابوالحسن الهاشمی القرشی، زید العراقی، الصمیدعی یا جمعه عوض البدری، مسئولیت بخش آموزش سازمان داعش را بر عهده داشت. همچنین گفته می‌شود نام‌برده رئیس شورای سازمان داعش بوده و به‌عنوان همراه شخصی البغدادی و مشاور او در مسائل حقوقی فعالیت می‌کرده است.

هرچند سازمان تروریستی داعش در سال ۲۰۱۷ در عراق شکست خورد و دو سال بعد بساط آن در سوریه نیز برچیده شد؛ اما سلول‌های خفته این سازمان همچنان به حمله‌هایشان در دو کشور یادشده ادامه می‌دهند. قابل ذکر است که رهبران داعش به‌ طور معمول بیش از یک نام مستعار دارند، به‌طوری‌که ابوبکر البغدادی همان ابراهیم عواد البدری و ابودعا السامرایی است. همچنان ابو ابراهیم القرشی نیز همان حاج عبدالله قرداش و ابوعمر قرداش است. به گفته عبدالمنعم، «این نخستین باری است که سازمان القاعده، رهبر اعلام‌شده و مشخصی ندارد؛ در‌حالی‌که داعش وضعیت متفاوتی دارد؛ زیرا در این سازمان رهبران جدیدی وجود دارند؛ اما از توانایی و شایستگی رهبران نسل اول برخوردار نیستند».

در همین حال، ناظران تأکید می‌کنند که سازمان تروریستی القاعده در سال‌های گذشته شماری از رهبران برجسته مانند ابوفراس السوری، ابوخلاد المهندس، ابوخدیجه الاردنی، ابواحمد الجزایری، سیاف التونسی، حسام عبدالرئوف معروف به ابومحسن المصری و ابوالخیر المصری را از دست داده است. عمرو عبدالمنعم معتقد است که «سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتی بین‌المللی به اهمیت نبود شخصیت‌های تأثیرگذار رهبری در سازمان‌های القاعده و داعش پی برده‌اند و به‌همین‌دلیل پیوسته به دنبال نابودی آنها بوده‌اند و از هر گزینه‌ای برای ازبین‌بردن آنها استفاده می‌کنند».