گزارشی از فراز‌و‌فرودهای دوباره برنامه جامع اقدام مشترک و عقب‌نشینی‌های جدید
برجام دوباره در جا زد؟
در سایه اتفاقات دو هفته اخیر در کشور، عملا اخبار و تحولات مربوط به برجام به حاشیه رفته است. این در حالی است که به عقیده بسیاری از تحلیلگران یکی از عوامل اصلی و ریشه‌ای برای بروز برخی اتفاقات به تأثیرات مخرب تداوم تحریم‌ها بر اقتصاد و معیشت کشور بازمی‌گردد.
شرق: در سایه اتفاقات دو هفته اخیر در کشور، عملا اخبار و تحولات مربوط به برجام به حاشیه رفته است. این در حالی است که به عقیده بسیاری از تحلیلگران یکی از عوامل اصلی و ریشه‌ای برای بروز برخی اتفاقات به تأثیرات مخرب تداوم تحریم‌ها بر اقتصاد و معیشت کشور بازمی‌گردد. از این‌رو تعلل و تأخیر دولت رئیسی در احیای توافق هسته‌ای یکی از پارامترهایی است که به شکل جدی و حتی مستقیم سبب شکل‌گیری انتقادات شده است. این در حالی است که نباید فراموش کرد احیای برجام در کوتاهمدت و به‌صورت فوری و آنی روی فضای سیاسی – اجتماعی کشور اثر مثبت خود را خواهد داشت. با وجود اهمیت احیای توافق هسته‌ای بر ثبات و تقویت توسعه کشور، اخبار حکایت از آن دارد که ظاهرا برجام دیگر احیاشدنی نیست. اگرچه در دوره‌ها و برهه‌های متعدد زمانی شاهد فراز‌و‌فرودهایی در زمینه مذاکرات بر سر احیای برجام بوده‌ایم ولی این‌بار گویا شکست گفت‌وگوها و عدم احیای برجام جدی‌تر از هر زمان دیگری جلوه می‌کند. خاصه آنکه اروپایی‌ها صراحتا عنوان کرده‌اند پیشنهاد جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برای احیای برجام بهترین و آخرین راهکار در این زمینه بود که تحولات نشان از آن دارد که این پیشنهاد هم مانند دیگر راهکارها به شکست رسیده است و این اخبار منفی در چند روز گذشته تأثیر خود را روی بازار نشان داده است؛ چنان‌که دلار در بازار آزاد وارد کانال 32 هزار تومانی شد و در صورت تداوم این وضع یقینا رکورد دولت رئیسی در سقوط ارزش پول ملی دوباره شکسته خواهد شد.
سیاست الاکلنگی آمریکا
با وجود آنکه برخی معتقد بودند دولت بایدن در آستانه انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره آمریکا و انتخابات کنست در اسرائیل فعلا در فاز سکوت سیاسی و انفعال بر سر برجام قرار دارد ولی با رصد مواضع و اقدامات این روزهای واشنگتن آنچه بیش از همه پررنگ است، به شرایطی بازمی‌گردد که در کل احیای برجام را غیرممکن می‌کند. البته در این میان خبرهایی هم از اعتراف به شکست دولت بایدن در زمینه احیای برجام به گوش می‌رسد.
آن‌گونه که یک رسانه آمریکایی در گزارشی مدعی شده است، مقامات دولت بایدن در جلسه‌ای محرمانه به کنگره اعلام کرده‌اند مذاکرات هسته‌ای با ایران به بن‌بست رسیده است. پایگاه خبری واشنگتن فیری‌بیکن در گزارشی ادعایی به نقل از برخی افراد حاضر در نشست محرمانه مقامات دولت جو بایدن با اعضای کنگره آمریکا که دو هفته پیش برگزار شده، آورده است که مقامات دولت بن‌بست مذاکرات احیای برجام با ایران را اعلام کرده‌اند.
در این راستا دارل ایسا، نماینده جمهوری‌خواه کنگره از ایالات کالیفرنیا در گفت‌وگو با این پایگاه خبری تلاش کرد ایران را برای آنچه به بن‌بست رسیدن مذاکرات برجامی عنوان کرد، مقصر نشان دهد و گفت: «دو هفته پیش آنها (دولت بایدن) تصور می‌کردند که توافقی وجود دارد اما اکنون می‌دانند که توافقی در میان نیست و در مورد چگونگی رسیدن به یک توافق نیز دچار مشکل شده‌اند، زیرا درباره همه چیز مذاکره کرده‌اند و در پایان ایران توافقی را که مورد مذاکره قرار گرفت، نمی‌خواهد». البته فیری‌بیکن به نقل از مقاماتی دیگر نیز ادعا کرد که دولت آمریکا نسبت به حصول یک توافق جدید با ایران خوش‌بین نیست.
دارل ایسا همچنین اظهار کرد: «ما یک‌سال‌و‌نیم از طریق دوست خوب و واسطه صادق خود، یعنی روسیه مذاکره کردیم و همان چیزی را که انتظارش را داشتیم به دست آوردیم. در‌واقع آنها (ایران) توافق بهتری نسبت به قبل می‌خواهند و اگر یک توافق بهتر ارائه ندهید، پس آنها معامله را نمی‌خواهند». فیری‌بیکن در ادامه گزارش خود آورده است: «مقامات جمهوری اسلامی ایران تأکید دارند که پیشنهادات آمریکا برای حصول توافق جدید به اندازه کافی موجب رفع تحریم‌ها علیه تهران نمی‌شود و عدم خروج مجدد واشنگتن از توافق احتمالی را تضمین نمی‌کند».
پیرو گزارش پایگاه خبری واشنگتن فری‌بیکن، وزیر امور خارجه آمریکا نیز در گفت‌وگویی مدعی شد خواسته‌های اخیر ایران در روند احیای توافق هسته‌ای خارج از چارچوب مذاکرات وین بوده و از نظر او چشم‌اندازی برای احیای توافق در کوتاهمدت وجود ندارد. به گزارش وب‌سایت وزارت امور خارجه آمریکا، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه این کشور در بخشی از گفت‌وگو با شبکه سی‌بی‌اس، درباره مواضع ایران در روند احیای توافق هسته‌ای مدعی شد: «ایران به افزودن مسائل خارج از چارچوب به مذاکرات ادامه داده است که ما هم قرار نیست به‌سادگی به آن پاسخ مثبت بدهیم. ما توافقی بد را قبول نخواهیم کرد». بلینکن با ادعای اینکه پاسخی که آنها به پیشنهادهای اخیر ارائه‌شده از سوی شرکای اروپایی ما داده‌اند، گام بزرگی رو به عقب بوده است، گفت: «بنابراین، من هیچ چشم‌اندازی در کوتاهمدت برای به نتیجه رساندن این کار (احیای توافق هسته‌ای) ندارم».
پیش‌تر هم آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا در جریان سفر به مکزیک در یک کنفرانس خبری، با تلاش برای مقصر جلوه‌دادن ایران، درباره روند احیای توافق هسته‌ای گفت: «آنچه در مدت اخیر در پاسخ ایران به پیشنهاد ارائه‌شده از سوی اتحادیه اروپا (برای توافق در مذاکرات وین) بوده‌ایم، به‌وضوح پسرفت است و چشم‌انداز توافق در بازه‌ای کوتاهمدت را غیرمحتمل می‌کند». بلینکن بر ادعاهایش افزود: «به نظر می‌رسد ایران یا نمی‌خواهد یا نمی‌تواند کاری را که برای رسیدن به یک توافق لازم است، انجام دهد و آنها همچنان به مطرح‌کردن مسائل خارج از چارچوب ادامه می‌دهند که انجا‌م‌شدن توافق را غیرمحتمل‌تر می‌کند».
در این میان علاوه بر اعتراف به شکست مذاکرات هسته‌ای توسط دولت بایدن و نیز اظهار ناامیدی بر سر احیای برجام توسط مقامات کاخ سفید، آنچه در صحنه عمل می‌تواند چالش‌زا باشد و نهایتا مرگ کامل توافق هسته را رقم بزند، به تشدید اعمال تحریم‌ها علیه ایران بازمی‌گردد. در همین راستا وزارت خزانه‌داری آمریکا از اعمال تحریم‌های جدید علیه صادرات نفت ایران خبر داد. به گزارش رویترز، وزارت خزانه‌داری آمریکا روز پنجشنبه (۷ مهر ۱۴۰۱) از اعمال تحریم علیه شرکت‌های واقع در چین و امارات خبر داد که متهم به دست‌داشتن در صادرات نفت ایران هستند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که برای جلوگیری از فرار از تحریم‌ها توسط ایران، خزانه‌داری آمریکا دو شرکت حمل‌ونقل و انبار «ژانگو» و کشتیرانی «دبلیو‌اس» واقع در چین را به لیست تحریم‌های خود اضافه کرده است. همچنین در بیانیه وزارت خزانه‌داری آمریکا آمده است که این اقدام، شرکت‌های دلال و صوری ایران در امارات، هنگ‌کنگ و هند را نیز هدف قرار داده است.
وزیر امور خارجه آمریکا در ادامه بیانیه خود آورده است: «در زمانی که ایران در حال تسریع برنامه هسته‌ای خود است، ما به تسریع اعمال تحریم‌ها علیه نفت خام و محصولات پتروشیمی ایران که ذیل برجام برداشته شده بودند، ادامه می‌دهیم». بلینکن تصریح کرد: «این اقدامات با هدف محدود‌کردن شدید صادرات نفت و محصولات پتروشیمی به‌طور منظم ادامه خواهند یافت». رئیس دستگاه دیپلماسی دولت بایدن در ادامه هشدار داد: «اگر دیگر کشورها نمی‌خواهند هدف تحریم‌های آمریکا قرار بگیرند، باید فورا به این‌گونه تبادلات خاتمه بدهند».
تهران و توپی که در زمین واشنگتن است
در مقابل اصرارهای آمریکا مبنی بر شکست مذاکرات بر سر احیای برجام، تهران کماکان به دنبال انداختن توپ وضعیت کنونی در زمین ایالات متحده است. در این خصوص حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه در گفت‌وگو با رادیو ان‌پی‌آر آمریکا و در پاسخ به این سؤال که چند هفته قبل دو طرف و همه طرف‌ها در مذاکرات هسته‌ای به توافق نزدیک بودند، اتفاقاتی افتاد که احتمال توافق را کمتر کرد، چه اتفاقی افتاده است، تصریح کرد: «در‌مجموع گفت‌وگوهای مثبت و رو به جلویی را در وین پشت سر گذاشتیم. از ماه مارس تاکنون پیام‌های زیادی را با طرف آمریکایی تبادل کرده‌ایم. مسیری طولانی را پشت سر گذاشته‌ایم و اکنون در گام‌هایی قرار داریم که موضوعاتی اندک ولی مهم روی میز قرار دارد. ما دیپلماسی را راه‌حل می‌دانیم و برای رسیدن به توافق قوی و پایدار جدی هستیم. آمریکایی‌ها در موضوعات باقی‌مانده متنی را دادند که ابهام زیادی در آن وجود دارد. به هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا گفتیم این متن باید شفاف، روشن و قوی شود. پیشنهادهایمان را به طرف مقابل از‌جمله آمریکا ارائه کردیم و متن را شفاف‌تر بیان کردیم تا خیلی قابل تفسیر نباشد. ما برای توافق، جدی هستیم اما نمی‌دانیم آیا طرف آمریکایی واقع‌بینی و شجاعت لازم را برای اتخاذ تصمیم دارد؟ البته آنها گاهی اوقات از مشکلاتشان در درون آمریکا و کنگره می‌گویند. اینها مشکلات طرف آمریکایی است. من هم هر هفته به مجلس می‌روم و به مخالفان برجام پاسخ می‌دهم. لذا در مورد برجام اگر طرف آمریکایی مشکل داخلی دارد، ما هم مشکل داخلی داریم ولی ما شجاعانه پای میز مذاکره آمده‌ایم و منطقی مذاکره می‌کنیم».
علاوه بر رادیو ان‌پی‌آر، المانیتور هم در سؤال مهمی از امیرعبداللهیان پرسیده بود که چرا ایران به‌طور مستقیم با آمریکا برای حل موضوعات نهایی مذاکره نمی‌کند؟ آیا مذاکرات غیرمستقیم تا حدی خسته‌کننده نیست؟ چرا ایران از مذاکرات رودررو با آمریکا دوری می‌کند؟ که وزیر امور خارجه دولت رئیسی در پاسخ بیان کرد: «ما از نشست رودررو با آمریکا نگرانی نداریم، اما باید فایده و نتیجه‌ای بر آن مترتب باشد. یک زمان، قرار است تحول بزرگی رخ بدهد. مسیر روشنی وجود دارد و اگر گفت‌وگویی صورت بگیرد نفعی در آن گفت‌وگو برای ایران و منافع ملی آن وجود دارد. در گفت‌وگوهایی که الان داریم در بهترین حالت و بازگشت همه طرف‌ها به برجام، فقط تحریم‌های ثانویه برداشته می‌شود ولی باز هم تحریم‌های اولیه می‌ماند. البته آن هم چنانچه همه چیز خوب انجام شود و برجام خوب کار کند. خب، پیام‌های ما مکتوب تبادل می‌شود. شفاهی منتقل می‌شود و در همین حد می‌توانیم کار را به نتیجه برسانیم. اگر طرف آمریکایی اراده و نیت جدی خود را بخواهد نشان دهد. ما در همین‌جا هم (در حاشیه برگزاری مجمع عمومی سازمان ملل) از آمریکایی‌ها این پیام را دریافت کردیم که بیایید با هم مستقیم مذاکره کنیم، ولی در هر مذاکره مستقیم باید نفعی باشد، به‌ویژه میان ایران و آمریکا با همه حساسیت‌ها و رفتاری که آمریکایی‌ها به بدترین اشکال در چهار دهه گذشته با ایران داشته‌اند».
المانیتور در ادامه این مصاحبه پرسید که در نبود مذاکرات مستقیم، آیا تهران از مذاکرات غیرمستقیم جدیدی حمایت می‌کند که امیرعبداللهیان گفت: «ما آخرین پیشنهادات خود را به طرف آمریکایی داده‌ایم. در پیشنهادهایی که ارائه دادیم، محتوای متن را تغییر ندادیم. توازن در متن را تغییر ندادیم اما راجع به آنچه توافق داریم، متن را قوی‌تر کردیم. تفاوت متن ما در سه موضوع باقی‌مانده با متن آمریکایی در این است. اولا پایه متن، پیشنهاد جوزپ بورل است، طرف آمریکایی حدود ۱۰ روز متن را بررسی کرد. متنی را طرف آمریکایی تحویل داد که می‌شود تفسیرهای متعددی از آن کرد اما معتقدیم متن باید شفاف و کمتر قابل تفسیر باشد. اما در سه، چهار موضوع باقی‌مانده که تبادل پیام داریم، ما متنی را دادیم که شفاف است. اگر طرف آمریکایی با دقت متن را مطالعه کند و اگر قصد رسیدن به توافق را داشته باشد، ما مسیر را کاملا باز گذاشته‌ایم. اگر طرف آمریکایی نیاز داشته باشد دور جدیدی از مذاکرات از طریق هماهنگ‌کننده و اتحادیه اروپا انجام شود، ما آن را رد نمی‌کنیم یا می‌توانیم کماکان از طریق تبادل پیام به درک مشترکی برسیم». وزیر امور خارجه تصریح کرد: «ما واقعا برای رسیدن به توافق جدی هستیم. ما مذاکره کردیم که به نقطه توافق برسیم. طرف آمریکایی هم از حسن نیت صحبت می‌کند، لذا در مراحل مختلف هم ما ابتکاراتی را روی میز گذاشتیم که مذاکرات را از بن‌بست خارج کردیم. مذاکره‌کنندگان آمریکایی و غربی دو عبارت دارند که همیشه آن را در مذاکرات خیلی تکرار می‌کنند. وقتی موضوعی که ساده حل می‌شود می‌گوییم برویم با روشی ساده حلش کنیم می‌گویند نه، این یک بسته است. مسائل را گره می‌زنند و پیچیده می‌کنند. مثل سؤال شما. ما به دنبال بازگشت به برجام هستیم برای نفع اقتصادی‌مان. این موضوع در مقابل فعالیت صلح‌آمیز هسته‌ای ایران است. بعد شما می‌پرسید حالا نمی‌شود در منطقه تضمین را پیدا کنید. اینها دو موضوع جدا از هم است. ویژگی دوم غربی‌ها در مذاکره با ما این است که در هر مرحله می‌گویند این همه آن چیزی است که ما می‌توانستیم بدهیم. سه ماه مذاکره را طولانی می‌کنند بعد دوباره چیزهایی را می‌پذیرند در‌حالی‌که همان سه ماه قبل می‌توانستند بپذیرند و در متن قرار دهند. وقتی ما این رفتار را می‌بینیم، می‌پرسیم اینها واقعا دنبال توافق هستند یا فقط دوست دارند موضوع طولانی شود؟».
وزیر امور خارجه دولت رئیسی در ادامه پاسخش به المانیتور عنوان کرد: «در اثنای مذاکرات نیز پیام‌هایی برای ما می‌آید که دولت آمریکا مشکلات داخلی دارد و انتخابات کنگره را در پیش دارد. ما هم در مورد مذاکرات مشکلات داخلی داریم. تقریبا مرا هر هفته کمیسیون سیاست خارجی یا صحن علنی مجلس کشورم احضار می‌کند و باید موجی از انتقادات را پاسخ دهم. ستون‌نویسان ایرانی علیه ما مقاله می‌نویسند. شرایط ما در داخل، اگر سخت‌تر از آمریکایی‌ها نباشد به اندازه آمریکایی‌ها هست. ولی ما تا الان شجاعانه و عاقلانه در میز مذاکره حضورمان را حفظ کرده‌ایم. البته پیام‌های زیادی از آمریکا می‌گیریم که می‌گویند ما حسن نیت داریم. امیدواریم این پیام‌ها تبدیل به عمل شود. به هر حال ما برای رسیدن به یک توافق قوی و پایدار جدی هستیم».
البته امیرعبداللهیان در مصاحبه‌ای دیگر با روزنامه نیویورک‌تایمز و در پاسخ به این پرسش که اگر مذاکرات شکست بخورد یا دچار فروپاشی شود، واکنش ایران چه خواهد بود و آیا غنی‌سازی بیشتری در سطوح بالاتر انجام خواهد داد؟ عنوان کرد: «ما مذاکره کرده‌ایم نه فقط برای مذاکره، بلکه برای رسیدن به نتیجه ملموس. این وضعیت را آمریکا و آقای ترامپ به وجود آورده است. ما از سال ۲۰۱۵ هیچ نفع اقتصادی از برجام نبرده‌ایم. البته این هم عجیب است که آقای بایدن از یک طرف رفتار ترامپ را قبول ندارد ولی همان مسیر تحریم‌ها را دنبال می‌کند».
این نگاه وزیر امور خارجه دولت رئیسی و دیگر مقامات دولت سیزدهم حکایت از آن دارد که ظاهرا آمادگی برای مذاکره به موازات نبود اراده مشخص برای احیای برجام توسط دولت رئیسی به عنوان راهکاری در دستور کار تهران قرار گرفته است، در صورتی که این روند به باور کارشناسان بسترساز بیشتر مشکلات اقتصادی خواهد بود.
البته متأسفانه به دلیل ضعف اجرائی، هم در دولت روحانی و هم در دولت رئیسی برای عدم احیای برجام، ما شاهد وضعیتی هستیم که حتی در صورت موفقیت مذاکرات و احیای توفق هسته‌ای نمی‌توان به‌زودی روی منافع اقتصادی و تجاری آن برای کشور حساب جدی باز کرد؛ کما‌اینکه بسیاری از ناظران و کارشناسان حوزه سیاست خارجی و اقتصاد بین‌الملل هم به آن اذعان دارند. در عین حال باید به این واقعیت انکارنشدنی هم توجه کرد که عدم احیای برجام می‌تواند وضعیت توسعه کشور را با چالش‌های بیشتری همراه کند. به دیگر سخن عملکرد اجرائی طرفین مذاکرات به نحوی بوده است که احیای برجام دیگر شاید آن‌طور که باید نفع اقتصادی ندارد، ولی عدم احیای برجام تشدید مشکلات اقتصادی را نشان خواهد داد و می‌تواند زمینه تداوم نقدها را فراهم کند.
