راهکار کدام است؛ تقابل یا تعامل؟

شرق: همان‌گونه که از قبل هم پیش‌بینی می‌شد، پنجشنبه قطع‌نامه ضدایرانی در شورای حکام آژانس به تصویب رسید؛ قطع‌نامه‌ای بر پایه پیش‌نویس تروئیکای اروپایی و ایالات متحده که نهایتا با ۲۶ رأی موافق، دو رأی مخالف (چین و روسیه) و پنج رأی ممتنع علیه پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران صادر شد. این در حالی است که قطع‌نامه پیشین (خردادماه)، 30 رأی موافق را به همراه داشت. خبرگزاری رویترز به نقل از دیپلمات‌های حاضر در جلسه غیرعلنی شورای حکام آژانس نوشت که قطع‌نامه مذکور از ایران می‌خواهد فورا با تحقیقات آژانس اتمی درخصوص ذرات اورانیوم یافت‌شده در سه مکان اعلام‌نشده در ایران همکاری کند. البته میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در وین، هم به فاصله ساعتی پیش از صدور قطع‌نامه طی توییتی نوشت: «شورای حکام به بحث درباره مسائل مربوط به ایران ادامه می‌دهد. شورای حکام درباره قطع‌نامه موسوم به توافق پادمانی ان‌پی‌تی با جمهوری اسلامی ایران اقدام می‌کند. هیچ اتفاق نظری درباره متن این قطع‌نامه وجود ندارد و رأی‌گیری حتمی است».

فضاسازی صدور قطع‌نامه

قطع‌نامه پنجشنبه هفته گذشته شورای حکام دومین قطع‌نامه این شورا علیه تهران در سال جاری میلادی است. پیش از انجام رأی‌گیری و صدور قطع‌نامه، واشنگتن و نیز پاریس، برلین و لندن علاوه بر تهیه پیش‌نویس در دو بیانیه جداگانه ضدایرانی، فضای شورای حکام را به شکل کاملا جدی برای صدور این قطع‌نامه مهیا کرده بودند. دراین‌باره نماینده آمریکا در سازمان ملل روز چهارشنبه در بیانیه‌ای ادعا کرد: «ایالات متحده از مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای گزارش ۱۰ نوامبر درخصوص راستی‌آزمایی و نظارت از ایران تشکر و قدردانی می‌کند. ما عزم مداوم مدیرکل آژانس اتمی، معاون مدیرکل در مسائل پادمانی و کارمندان آژانس در انجام مسئولیت‌های برجامی در ایران را تحسین می‌کنیم». در ادامه بیانیه آمده است: «ایران به توسعه برنامه هسته‌ای‌اش ورای محدودیت‌های برجامی از طریق راه‌اندازی سانتریفیوژهای پیشرفته و انباشت اورانیوم با غنای بالا ادامه می‌دهد. تولید اورانیوم با غنای ۶۰ درصد از سوی ایران هیچ توجیه معتبر صلح‌آمیزی ندارد. هیچ‌ کشور دیگری در جهان از اورانیوم با غنای ۶۰ درصد با اهدافی که ایران مدعی آن است، استفاده نمی‌کند. ایران باید به فعالیت‌های دردسرساز که مخالف رفتارهای کشورها در سرتاسر جهان است، پایان دهد». نماینده آمریکا مدعی شد: «ایران در ماه سپتامبر امید جمعی را مبنی بر اینکه بازگشت به برجام قریب‌الوقوع است، با طرح درخواست‌هایی که می‌دانست غیرممکن است، از بین برد. این درخواست‌ها وظایف آژانس اتمی درخصوص تعهدات پادمانی ایران را سیاسی می‌کرد و از آنها می‌خواست که تعهدات‌شان را اجرا نکنند. در هیچ جای دنیا بازرسان چشم خود را بر روی مواد هسته‌ای و فعالیت‌های اعلام‌نشده که آژانس اتمی در ایران پیدا کرده، نمی‌بندند. شرایط از ماه سپتامبر تنها پیچیده‌تر شده است. ایران باید به تحریک‌های هسته‌ای و برداشتن گام‌هایی که خطر اشاعه هسته‌ای زیادی دارند، پایان دهد». در ادامه این بیانیه از ایران خواسته شد که اطمینان جامعه بین‌المللی درخصوص ماهیت صلح‌آمیز فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را افزایش دهد و از اتخاذ اقداماتی که باعث تشدید تنش‌ها و حرکت به سوی عدم اطمینان می‌شود، خودداری ورزد. البته این بیانیه ضدایرانی آمریکا در شورای حکام واکنش نماینده روسیه را به دنبال داشت. میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی واقع در وین، روز چهارشنبه در واکنش به آن بخش از بیانیه آمریکا که عنوان کرده بود «غنای ۶۰ درصدی اورانیوم از سوی ایران هیچ دلیل معتبر صلح‌آمیزی ندارد»، در توییتی نوشت: «بیایید فراموش نکنیم که سیاست فشار حداکثری آمریکا علیه ایران نیز هیچ دلیل صلح‌آمیز معتبری ندارد. این دلیل اصلی است که باعث شد ایران غنای 60 درصدی اورانیوم را آغاز کند». او همچنین در توییت دیگری در واکنش به آن بخش از بیانیه آمریکا که می‌گفت «ایران باید به همه فعالیت‌های دردسرساز و اقداماتی که مغایر رفتار سایر کشورهای سرتاسر جهان است، پایان دهد»، نوشت: «برای اینکه چنین اتفاقی رخ دهد، ما باید مذاکرات وین بر سر احیای برجام را نهایی کنیم». البته این پایان کار نبود و تروئیکای اروپایی هم با بیانیه مشترک ضدایرانی جداگانه خود به این فضای سیاسی برای صدور قطع‌نامه دامن زدند. در همین راستا نماینده تروئیکای اروپایی نیز همان روز چهارشنبه در جلسه شورای حکام آژانس اتمی در بیانیه‌ای با طرح ادعاهایی علیه ایران بیان کرد: «من به نمایندگی از آلمان، انگلیس و فرانسه از مدیرکل گروسی برای آخرین گزارشش و معاون مدیرکل آپارو برای ارائه اطلاعات لازم تشکر می‌کنم. ما همچنین از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای انجام وظیفه‌اش ذیل شورای امنیت سازمان ملل - با وجود پایبندنبودن ایران به تعهداتش درباره برنامه جامع اقدام مشترک - قدردانی می‌کنیم. تروئیکای اروپایی از آژانس اتمی برای گزارش‌دهی بی‌طرفانه‌اش درخصوص فعالیت‌ها تشکر و مدیرکل آژانس را ترغیب می‌کنیم که شورا را در جریان همه جوانب برنامه هسته‌ای ایران قرار دهد. ما استقبال می‌کنیم که آژانس اتمی آخرین گزارش فصلی درخصوص نظارت و راستی‌آزمایی در ایران را به صورت عمومی منتشر کند». نماینده تروئیکای اروپایی ادامه داد: «گزارش مدیرکل آژانس به طور واضح می‌گوید که ایران از تعهدات توافق‌شده در سال ۲۰۱۵ بیشتر و بیشتر فاصله می‌گیرد. ذخایر اورانیوم غنی‌سازی‌شده ایران به ۱۸ برابر حدود برجام رسیده که شامل میزان نگران‌کننده‌ای از اورانیوم با غنای ۵، ۲۰ و ۶۰ درصد می‌شود. ایران از زمان آخرین گزارش آژانس در ماه سپتامبر میزان ذخایر اورانیوم با غنای ۲۰ درصد را به میزان ۱۶ درصد و میزان ذخایر اورانیوم با غنای ۶۰ درصد را به میزان ۱۲ درصد افزایش داده است. هیچ توجیه معتبر غیرنظامی برای این فعالیت‌ها - که مغایر با تعهدات برجامی ایران در زمینه میزان غنا و حجم انباشت اورانیوم است - وجود ندارد». در ادامه بیانیه آمده است: «اگر ایران تصمیم به بازگشت به پایبندی کامل به تعهداتش ذیل برجام نگیرد، شرایط در آینده‌ای نزدیک تنها بدتر خواهد شد. ایران همچنین تولید اورانیوم با غنای پنج درصد را به طرز چشمگیری افزایش داده است. مدیرکل آژانس گزارش داده است که ایران به‌سرعت توانایی‌های غنی‌سازی اورانیوم را از طریق آزمایش و نصب سانتریفیوژهای IR-1 افزایش داده است. مدیرکل همچنین در گزارشش تأکید داشته که تصمیم ایران مبنی بر توقف همکاری با آژانس در زمینه فعالیت‌های نظارت و راستی‌آزمایی توافق‌شده در برجام به طور جدی بر روی اطلاعات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درخصوص برنامه هسته‌ای ایران تأثیر گذاشته است. همان‌طور که مدیرکل آژانس گفته است تصمیم ایران مبنی بر برداشتن تجهیزات راستی‌آزمایی و نظارت آژانس اتمی تأثیر زیان‌باری بر روی توانایی آژانس در ارائه تضمین درخصوص ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران گذاشته است». نماینده سه کشور اروپایی افزود: «این اقدامات تصویر واضحی را طرح می‌کنند و آن این است که ایران به تشدید بی‌سابقه برنامه هسته‌ای‌اش ادامه می‌دهد. این باعث ایجاد شبهه‌هایی جدی درخصوص ماهیت برنامه هسته‌ای ایران می‌شود که تهدیدی علیه امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی است. تروئیکای اروپایی به همراه شرکایش تمام توان‌شان را برای انجام مذاکره جهت بازگشت به برنامه هسته‌ای محدود‌شده ایران گذاشته‌ بودند. پس از چندین ماه مذاکره، هماهنگ‌کننده برجام توافق‌های پایداری را در ماه‌های مارس و آگوست بر روی میز گذاشت. با وجود تلاش‌های مضاعف در تابستان، ایران بسته‌های پیشنهادی را با طرح درخواست‌هایی که از چارچوب برجام فراتر می‌رفتند، رد کرد». در انتهای این بیانیه آمده است: «شرایطی که در آن هستیم، بسیار خطرناک است. ما از ایران می‌خواهیم تا فورا به تشدید تنش‌های هسته‌ای‌اش پایان دهد و آنها را معکوس کند، با بازگشت به همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شرایط برای شفافیت کامل را ایجاد کند و به‌عنوان گام مهم در جهت ایجاد اطمینان، پروتکل الحاقی را اعمال کند. ما به رایزنی با شرکای بین‌المللی ادامه خواهیم داد تا بفهمیم چه راهی برای رسیدگی به برنامه هسته‌ای خطرناک ایران بهتر است».

آمریکا، ضدایرانی‌تر از همیشه

شاید برای کمتر کارشناسی و تحلیلگر حوزه سیاست خارجی‌ این شدت از سیاست‌های ضدایرانی دولت جو بایدن قابل تصور باشد؛ دولتی که از ابتدای کارش و حتی در زمان تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2020 خواهان تعامل با تهران و نفی عملکرد دولت ترامپ بود و مهم‌تر از همه احیای برجام را در سر داشت؛ اما فضای کنونی در دو ماه اخیر در ایران، دولت بایدن را به سمتی سوق داده است که تقابل با تهران به شکلی کم‌سابقه و حتی بی‌سابقه در دستور کار کاخ سفید قرار دارد. اگرچه «شرق» در گزارش‌ها و گفت‌وگوهای قبلی با کارشناسان و تحلیلگران مسائل آمریکا به بررسی و واکاوی چرایی نگاه ضدایرانی دولت بایدن پرداخته بود؛ اما اوج‌گیری مواضع کاخ سفید تنها در چهار روز گذشته مؤید آن است که ما با روی دیگری از آمریکا در مواجهه با جمهوری اسلامی ایران روبه‌روییم. در این زمینه به موازات تهیه پیش‌نویس قطع‌نامه جدید، طرح بیانیه ضدایرانی در شورای حکام، تحریک کانادا برای پیش‌کشیدن و صدور قطع‌نامه ضدایرانی در کمیته سوم مجمع عمومی سازمان ملل و نهایتا صدور قطع‌نامه دیگری در شورای حکام، دولت بایدن از دور جدید تحریم‌ها علیه ایران در سه روز متوالی سه‌شنبه، چهارشنبه و پنجشنبه هفته گذشته پرده‌برداری کرد. در این رابطه دفتر کنترل دارایی‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا، سه‌شنبه اعلام کرد اسامی ۱۳ شرکت را که ادعا می‌شود در تسهیل فروش صدها میلیون دلار محصولات نفتی و پتروشیمی ایران به خریدارانی در شرق آسیا نقش دارند، در فهرست تحریم قرار داده است. شرکت‌هایی که آمریکا اقدام به تحریم آنها کرده در امارات، هنگ‌کنگ، جزایر مارشال و چین مستقر هستند. دولت آمریکا مدعی شده شرکت‌‌های مذکور به نیابت از شرکت‌های تحریم‌شده صنایع پتروشیمی خلیج فارس، پتروشیمی تریلیانس و شرکت ملی نفت ایران در رساندن محصولات نفت و پتروشیمی ایران به دست خریدارانی در شرق آسیا نقش داشته‌اند. این پنجمین بسته تحریمی آمریکا علیه صادرات محصولات نفت و پتروشیمی ایران از ژوئن ۲۰۲۲ است. آمریکا گفته این تحریم‌ها «عزم ما برای مقابله با اقدامات گریز از تحریم را نشان می‌دهد». برایان ای نلسون، معاون وزیر خزانه‌داری آمریکا گفت: «تحریم‌های جدید روش‌های پیچیده ایران برای فرار از تحریم‌ها و فروش محصولات نفت و پتروشیمی خود را نشان می‌دهد. ایالات متحده اعمال تحریم‌ها علیه تسهیلگران چنین مبادلاتی را ادامه خواهد داد». البته تحریم‌های آمریکا تنها محدود به حوزه نفتی و پتروشیمی نمی‌شود؛ دولت بایدن با ادامه اعتراضات در ایران و به نام حمایت از مردم، دور تحریمی دیگر را هم اجرائی کرد. در همین راستا، وزارت خزانه‌داری آمریکا چهارشنبه اسامی شش فعال رسانه‌ای ایران را در فهرست تحریم‌ها قرار داد و اعلام کرد محسن برمهانی، پیمان جبلی، احمد نوروزی، یوسف پورانواری، آمنه‌سادات ذبیح‌پور و علی رضوانی به این فهرست اضافه شده‌اند. دولت آمریکا یک روز قبل‌تر یعنی سه‌شنبه نیز چندین شرکت و فرد ایرانی و روسی‌ از‌جمله شرکت تحقیقات صنایع هوایی شاهد را در فهرست تحریم‌ها قرار داد. شرکت تحقیقات صنایع هوایی شاهد، شرکت‌های اماراتی «ساکسس‌ایویشن» و «آی‌جت‌گلوبال» با ادعای تولید و تسهیل انتقال پهپادهای ایران روز سه‌شنبه هدف تحریم‌های آمریکا قرار گرفتند. البته وزارت خزانه‌داری آمریکا اعلام کرده بود هم‌زمان شرکت روسیه‌ای «واگنر»، نیروی هوا‌فضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و صنایع هوایی قدس نیز به موجب فرمان اجرائی شماره ۱۴۰۲۴ تحریم شده‌اند. در میانه صدور تحریم‌های جدید دولت بایدن، وزیر امور خارجه آمریکا نیز در اظهاراتی عنوان کرد واشنگتن به تلاش خود برای جلوگیری از دورزدن تحریم‌ها از سوی ایران ادامه خواهد داد. آنتونی بلینکن در صفحه شخصی خود در توییتر نوشت: «ما به مختل‌کردن تلاش‌های ایران برای دور‌زدن تحریم‌هایش ادامه می‌دهیم. وزارت خزانه‌داری آمریکا شرکت‌هایی را به دلایل قضائی مختلف به خاطر دخیل‌بودن در فروش نفت و گاز ایران تحریم کرده است. هرکس که این تبادلات را تسهیل کند، خطر تحریم‌های آمریکا را به جان می‌خرد». این در حالی است که فریدون عباسی پیش‌تر در گفت‌وگویی از توان ایران برای دورزدن تحریم‌های جدید خبر داد. وی با اشاره به تحریم‌های جدید کشورهای اروپایی و غرب علیه ایران، بیان کرده بود «تحریم برای ما موضوع جدیدی نیست؛ غربی‌ها به بهانه‌های مختلف هر‌از‌گاهی محدودیت‌ها و تحریم‌هایی را علیه کشور ما اعمال می‌کنند، ولی عملا این تحریم‌ها تأثیری در کار ما ندارد». این عضو کمیسیون انرژی مجلس یازدهم در ادامه عنوان کرد: «ما شاهد بودیم که غربی‌ها افرادی را تحریم کردند و گفتند که حساب‌های بانکی این افراد مسدود و اصلا اجازه سفر به این کشورها داده نمی‌شود یا نسبت به محدودیت معاملات نهادها یا اشخاص اقدام می‌کنند. این موارد خیلی در مسیر حرکت کشور تأثیرگذار نیست و به‌ویژه تحریم اشخاص چندان مؤثر نیست؛ یعنی اینکه خیلی از اشخاص دیگر به این کشورها سفر نمی‌کنند یا اصلا خیلی‌ها به این کشورها نرفتند و در ایران درس خوانده‌اند و همین جا کار کرده‌اند». رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی ادامه داد: «منظور بنده از اینکه خیلی از این تحریم‌ها اثرگذار نیست، این نیست که اصلا تأثیری ندارد؛ با تحریم‌ها برخی از شرکت‌های ما در مبادلات بین‌المللی دچار مشکل می‌شوند که البته با شیوه‌های مختلف این تحریم‌ها قابل دور‌زدن است».

همه چیز در گرو واکنش ایران؟

همان‌طور که «شرق» در گزارش‌های هفته قبل خود عنوان کرد، تقریبا صدور قطع‌نامه ضدایرانی در شورای حکام مسجل بود، اما آن چیزی که تعیین‌کننده است به واکنش ایران در برابر این قطع‌نامه باز‌می‌گردد؛ چه بخواهیم و چه نخواهیم، چه بپذیریم و چه نپذیریم، با صدور این قطع‌نامه اکنون توپ در زمین ایران است. انتخاب یکی از دو گزینه «تقابل» یا «تعامل»، عملا دو مسیر متفاوت و حتی متضاد را برای ایران و آینده پرونده فعالیت‌های هسته‌ای کشور رقم خواهد زد. تا به اینجای کار و از شواهد امر و نیز مواضع مقامات کشور چنین بر‌می‌آید که تهران مانند دوره‌های پیشین به سمت تقابل،‌ پیش خواهد رفت که با توجه به اقتضائات کنونی در کشور می‌تواند تبعاتی را به دنبال داشته باشد. حال باید منتظر واکنش دولت رئیسی، شورای عالی امنیت ملی و به تبعش اقدامات سازمان انرژی اتمی ایران بود که چه تصمیمی را اتخاذ خواهند کرد. فعلا تا لحظه تهیه این گزارش خبری از بیانیه یا موضع‌گیری شورای عالی امنیت ملی یا سازمان انرژی اتمی نبود. البته ناصر کنعانی در هشداری تصریح کرد در صورت صدور قطع‌نامه، واکنش ایران «قاطع و مؤثر» خواهد بود. سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در واکنش به اقدام چهار کشور آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان در زمینه پیشنهاد قطع‌نامه‌ای علیه ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اظهار کرد: «جمهوری اسلامی ایران اقدام آمریکا و سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان در پیشنهاد قطع‌نامه ضدایرانی به شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را محکوم کرده و آن را غیرقابل‌قبول و مردود می‌داند». ناصر کنعانی روز پنجشنبه در یک موضع‌گیری رسانه‌ای با تأکید بر اینکه جمهوری اسلامی ایران ضمن پایبندی به اصل وفای به عهد در اجرای تعهدات بین‌المللی خود، در دفاع از منافع و حقوق کشور و مقابله با فشارها و زیاده‌خواهی‌های آمریکا و کشورهای غربی مصمم و پایدار خواهد بود، افزود: «بی‌تردید در صورت تصویب قطع‌نامه، پاسخ تهران قاطع و مؤثر خواهد بود». با وجود آنکه فعلا ادعای تهران مبنی بر «پاسخ قاطع و مؤثر» در حد موضع‌گیری کلامی و یک کلی‌گویی قابل ارزیابی است‌، اما باید در نظر داشت که جزئیات واکنش تهران و شدت تقابل با قطع‌نامه شورای حکام در سمت و سودهی به تحولات پیش‌رو بسیار نقش‌آفرین است. آن‌گونه که یک ضرب‌المثل انگلیسی می‌گوید: «شیطان در جزئیات است»؛ باید دید ایران در جزئیات‌ واکنش تقابلی خود دست به چه کارهایی خواهد زد، آن زمان می‌توان درباره عکس‌العمل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، شورای حکام، ایالات متحده و تروئیکای اروپایی اظهارنظر کرد. فعلا تا به اینجای کار، ایران از پیش یک تصمیم را برای خود اتخاذ کرده است؛ لغو سفر رافائل گروسی و هیئتی از آژانس به تهران. آن‌گونه که محمد اسلامی در بخش مهمی از سخنان چهارشنبه گذشته خود در حاشیه جلسه هیئت دولت عنوان کرد، «فعلا سفری از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران در دستور کار نیست»؛ این موضع‌گیری رئیس سازمان انرژی اتمی در گزارش قبلی «شرق» با چند سؤال و ابهام مواجه شد؛ چرا‌که این گفته اسلامی، هم در تضاد با مواضع ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران و هم با ادعای رافائل گروسی، مدیر‌کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار داشت که از تعاملات و توافقات دو طرف (ایران و آژانس) برای سفر هیئتی از آژانس به تهران با هدف حل اختلافات پادمانی خبر داده بودند. در پی شکل‌گیری این ابهامات، محمد اسلامی چهارشنبه‌شب هفته گذشته در پاسخ به این پرسش که «چند روز پیش مدیر‌کل آژانس اعلام کرد که هیئتی از آژانس به ایران سفر خواهد کرد، اما شما (اسلامی) تصریح کردید که فعلا سفری از آژانس در دستور کار نیست»، دست به روشنگری و تبیین هر‌چه بیشتر موضوع زد و در‌این‌باره گفت: «هفته گذشته هیئتی متشکل از سازمان انرژی اتمی ایران و وزارت خارجه در سفر به وین دیدارهایی با مدیرکل و تیم فنی آژانس داشت. در این دیدارها قرار شد هیئتی از آژانس نیز به ایران سفر کند. این مطلب پیش‌تر از سوی مدیر‌کل آژانس اعلام شده بود؛ بدیهی است چنانچه پیش‌نویس قطع‌نامه مدنظر آمریکا و سه کشور اروپایی تصویب شود، معلوم نیست سفر هیئت آژانس به ایران نتیجه‌ای به دنبال داشته و مفید باشد». این گفته‌های اسلامی حکایت از آن دارد که خبر توافق و اجازه تهران برای سفر هیئتی از آژانس به تهران که از سوی گروسی و کنعانی بیان شد، صحت داشته و تضاد موضعی در میان نیست، بلکه تهران به واسطه قطعی‌‌بودن صدور قطع‌نامه شورای حکام فعلا از این تصمیم خود صرف‌نظر کرده است. البته خارج‌شدن همکاری با آژانس از دستور کار دولت رئیسی، ذیل عدم موافقت با سفر هیئتی از این نهاد (آژانس) به تهران تا به اینجای کار اولین واکنشی بوده که حتی پیش از صدور قطع‌نامه انجام شده است؛ باید منتظر ماند و دید دیگر تصمیمات تهران در‌این‌باره چه خواهد بود.