دیدار سران شوروی، بریتانیا و آمریکا در کنفرانس تهران

احمد وخشیته-استاد دانشگاه دوستی ملل روسیه:‌ 79 سال پیش در چنین روزی کنفرانس تهران با حضور رهبران شوروی، بریتانیا و آمریکا برگزار شد؛ دیداری کاملا سری که سرانجام پس از ۳۲ پیام میان آنها حاصل شد. استالین مصمم بود تا مذاکرات در خاک شوروی در نقطه‌ای مثل آرخانگلسک (در شمال) یا آستراخان (در جنوب) انجام شود؛ اما روزولت معتقد بود قلمرو شوروی برای مذاکرات مناسب نیست و پیشنهاد کرد در آلاسکا جمع شوند؛ چرچیل نیز جزایر اورکنی انگلستان را در نظر داشت و همچنین از بغداد یا قاهره صحبت به میان آورد، اما طرفین به توافق نرسیدند.‌استالین که هیچ تمایلی نداشت از خاک شوروی دور شود، در نهایت در پنجم نوامبر در نامه‌ای تأکید کرد یا محل نشست ایران باشد که به مسکو نزدیک است یا هر جای دیگری که باشد، مولوتوف را به جای خود می‌فرستد. در این هنگام بخش قابل ملاحظه‌ای از خاک ایران در اختیار نیروهای شوروی، بریتانیا و آمریکا بود و طبیعتا تمامی طرفین کنترل امنیتی مناسبی برای دیدار در تهران داشتند و سرانجام به اجماع رسیدند.‌در چرایی سری‌بودن این نشست باید توجه داشت که بزرگ‌ترین واهمه آنها این بود که نازی‌ها مطلع شوند و سوء‌قصدی علیه سران متفقین رخ دهد. بنابراین حتی در نامه‌نگاری‌ها نیز هیچ‌گاه نامی از «تهران» به میان نیاوردند و به صورت رمز از آن یاد کردند. با این وجود، گزارش‌هایی از سمت شوروی وجود دارد که با استناد به دستگیری دو گروه خرابکاری، یکی در قالب تاجران چای در شمال غربی ایران و دیگری در پوشش عشایر قشقایی، بر این باور هستند که اخباری از این نشست به آلمان‌ها درز کرده بوده است.

استالین چگونه به تهران آمد؟

پاسخ این پرسش مطابق اسناد منتشر‌شده،‌ تا همین امروز هم با قطعیت مشخص نیست. روزنامه کامسامولسکایا پراودا پس از بازگشت استالین در شماره ۲۲ نوامبر ۱۹۴۳ نوشت که او با قطار شماره ۵۰۱ و در واگن زرهی خاصی به وزن بیش از 80 تن، از مسکو به باکو رفته است. این گزارش نشان می‌دهد که این قطار مسیر پر‌اضطرابی را طی کرده؛ چرا‌که در برخی مناطق زیر بمباران شدید قرار گرفته و حتی گویا با نقص فنی روبه‌رو شده است، اما در نهایت حوالی ساعت پنج صبح به باکو می‌رسد. سپس با شش هواپیمای داگلاس C-47 عازم تهران می‌شود که فرماندهی پرواز را ژنرال گولووانوف، فرمانده نیروی هوایی دوربرد شوروی، بر عهده داشته است. در کتاب «ستاد کل در سال‌های جنگ» نوشته شده که استالین می‌گوید: «سرهنگ‌ها به ندرت خلبانی می‌کنند،‌ اما ما ترجیح می‌دهیم که با سرهنگ پرواز کنیم!».

اما به گفته الکساندر یاشین، افسر امنیتی،‌ استالین ابتدا به سمت هواپیمایی می‌رود که ژنرال گولووانوف سکان آن را بر عهده داشت، نزدیک موتور به ناگاه عطسه می‌زند و آن را به فال بد می‌گیرد و به سمت هواپیمایی می‌رود که سرهنگ والنتین گراچوف خلبان آن بود.‌والنتین برژکوف،‌ مترجم شخصی استالین، می‌گوید او 15 دقیقه پیش از آغاز این جلسه محرمانه به محل دیدار با روزولت و استالین در سفارت شوروی رسید که به خاطر تأخیرش عذرخواهی کرد. به گفته او، استالین مثل همیشه لباس مارشالی به تن داشت، اما شلوارش چروک بود و بر‌خلاف همیشه پیپ نمی‌کشید و سیگار به دست داشت. او در ادامه می‌گوید استالین رو به من کرد و گفت: رفیق برژکوف! پاییز اینجا [تهران] خیلی لذت‌بخش است؛ نور خورشید از پنجره‌ها می‌تابد و گرم است و همه جا گل وجود دارد.‌در این میان اما باید توجه داشته باشیم که به دلیل ملاحظات امنیتی که از سوی سران متفقین اشاره شد،‌ تمام راه‌های ارتباطی هوایی، ریلی، راهداری و حتی تلگراف در زمان حضور آنها در تهران قطع بود تا مبادا نازی‌ها از حضور سران متفقین در تهران آگاه شوند. به گفته اینترافیرز در این مدت بیش از ۵۰۰ محافظ با لباس غیر‌نظامی در شعاع هفت‌کیلومتری استالین در تهران از او محافظت می‌کردند.

دیدار با شاه جوان

استالین در مدت حضور خود در تهران، فقط یک بار از سفارت شوروی خارج شد، آن هم برای ملاقات با شاه ایران. به گفته منابع روس، از سمت شاه با سفارت شوروی تماسی گرفته می‌شود که استالین چه زمانی فرصت دارد که شاه برای ملاقات به آنجا برود؛ اما این پاسخ دریافت می‌شود که شاه ایران چه زمانی فرصت دارد که استالین به آنجا برود؟

تماس‌گیرنده متعجب می‌شود و پس از مدتی دوباره تماس می‌گیرد و زمانی را اعلام می‌کند که شاه ایران‌ آماده استقبال از استالین است و برخلاف روزولت و چرچیل که شاه برای ملاقات با آنها رفت، رهبر شوروی با هیئت همراه برای دیدار با شاه جوان وارد کاخ می‌شوند که منجر به آن عکس معروف می‌شود؛ دیداری که محمد ساعد، وزیر خارجه وقت ایران نیز شاه را همراهی می‌کرد.‌برخی معتقدند دلیل توجه استالین به شاه جوان ایران این بود که در گزارشی که از اداره اطلاعات ارتش سرخ دریافت می‌کند، متوجه می‌شود محمد‌رضا پهلوی در جریان بازدید از پادگان شوروی در مشهد [اکتبر همان سال] ضمن همدردی با کشته‌شده‌های شوروی از تجهیزات نظامی این کشور تعریف می‌کند و با توجه به اینکه او خلبان و متخصص بوده است، مورد توجه استالین قرار می‌گیرد. در نهایت رهبر شوروی بعدازظهر دوم سپتامبر تهران را ترک می‌کند و چهار روز بعد در نامه‌ای به روزولت، نشست تهران را موفقیت‌آمیز می‌خواند و می‌نویسد: «امیدوارم دشمن مشترک ما به‌زودی این موفقیت را احساس کند». هفتم نوامبر مطبوعات شوروی سفر استالین به تهران را اعلام کردند.