دردسر تازه برای نفت؟

 صادرات نفت امارات به حدود 3.7 و عراق به حدود 4.5 میلیون بشکه در روز رسیده‌، اما میزان صادرات روزانه نفت ایران در بهترین حالت فقط یک تا 1.5 میلیون بشکه برآورد شده است؛ آن‌هم نفتی که با تخفیف فراوان در بازارهای غیررسمی مبادله می‌شود. گرفتاری‌های بازار نفت ایران به همین‌جا خلاصه نمی‌شود و حالا گروه هفت و استرالیا برای نفت روسیه سقف قیمت 60‌دلاری را در نظر گرفته است. بر اساس طرحی که از روز دوشنبه هفته جاری به اجرا درآمده است، چنانچه روسیه نفت خود را با نرخ 60 دلار و کمتر بفروشد، می‌تواند از معافیت تحریمی نفتکش‌ها و شرکت‌های بیمه‌ای استفاده کند و این ماجرا کار را برای بازار نفت ایران سخت‌تر کرده است. روسیه پس از جنگ اوکراین و تحریم نفتش، بازار خود را از اروپا به آسیا تغییر داده و سهم ایران در این بازارها را کوچک‌تر کرده است و حالا خبر اعمال سقف قیمت برای نفت روسیه، دغدغه‌های دیگری برای نفت ایران پدید آورده است. مرتضی بهروزی‌فر به «شرق» می‌گوید روسیه تا پیش از این، نفت خود را با تخفیف به همین قیمت می‌فروخت و اکنون معافیت تحریمی نفتکش‌ها و شرکت‌های بیمه‌ای را هم به دست آورده است. امتیازی که ایران از آن محروم است و برای آنکه بتواند سهم بازار خود را در رقابت با روسیه حفظ کند، چاره‌ای جز تخفیف‌های اغواکننده‌ای برای نفت ایران نمانده است.

تعیین سقف قیمت برای نفت روسیه

جهش قیمت نفت پس از جنگ روسیه و اوکراین، جیب همسایگان ایران را حسابی پر‌و‌پیمان کرد. عربستان با فروش نزدیک به 11 میلیون بشکه نفت در روز، به مازاد بودجه رسید و امارات که با توسعه گردشگری، تجارت و ترانزیت خود عملا از درآمد نفت بی‌نیاز شده است، به گزارش بلومبرگ روزانه حدود 3.7 میلیون بشکه نفت فروخت و عراق حالا بر اساس آخرین گزارش اوپک، 4.5 میلیون بشکه در روز نفت صادر می‌کند. ایران اما در بهترین حالت و بر اساس گزارش منابعی مانند اوپک، کپلر و تانکر ترکرز بین 800 هزار تا 1.5 میلیون بشکه نفت در روز صادر کرده است؛ نفتی که با تخفیف فراوان و در بازارهای غیررسمی معامله می‌شود و حالا با خبری دیگر ظاهرا تحت فشار بیشتری قرار می‌گیرد.

حالا سرانجام پس از کشمکش‌های فراوان، برای نفت روسیه سقف قیمت تعیین شد و گروه هفت و استرالیا اعلام کردند محدودیت قیمت نفت روسیه از روز دوشنبه هفته جاری اعمال شده است. رویترز گزارش داده که علاوه بر اتحادیه اروپا، آمریکا، کانادا، ژاپن و انگلیس هم به این سقف قیمت پایبند خواهند بود.

بر اساس این طرح، در‌صورتی‌که روسیه به قیمت 60 دلار پایبند شود، می‌تواند نفت خود را با نفتکش‌های کشورهای عضو، شرکت‌های بیمه، بیمه‌های اتکایی و مؤسسه‌های اعتباری گروه هفت و اتحادیه اروپا به کشورهای ثالث ارسال کند. از آنجا که شرکت‌های مهم کشتیرانی و بیمه جهان در کشورهای عضو گروه هفت مستقر هستند، این سقف می‌تواند مسکو را برای فروش نفت به قیمت بالاتر با دشواری روبه‌رو کند. سطح سقف قیمتی تعیین‌شده برای نفت خام روسیه قرار است از سوی اتحادیه اروپا و گروه هفت هر دو ماه یک‌ بار بررسی و نخستین بررسی هم در اواسط ماه ژانویه سال ۲۰۲۳ میلادی انجام شود.

کمیسیون اروپا در بیانیه‌ای اعلام کرد: این بررسی باید اثربخشی این اقدام، اجرای آن، پایبندی و همسویی بین‌المللی، تأثیر بالقوه بر اعضا و شریکان ائتلاف و تحولات بازار نفت را در نظر داشته باشد.

اتحادیه اروپا از پنجم فوریه (۱۶ بهمن‌‌) فراورده‌های نفتی روسیه را تحریم خواهد کرد، هرچند سطح آن هنوز مشخص نشده است. از زمانی که زمین‌شناسان اتحاد جماهیر شوروی سابق در دهه‌های پس از جنگ جهانی دوم نفت و گاز را در باتلاق‌های سیبری کشف کردند، فروش نفت و گاز به اروپا یکی از منابع اصلی درآمدهای روسیه بوده است.

روسیه اما در واکنش به تعیین سقف قیمت برای نفت خود اعلام کرد به این قیمت تن نمی‌دهد و حتی اگر مجبور به کاهش تولید شود، به این شیوه محموله‌های نفتی خود را نمی‌فروشد. در همین زمینه، معاون نخست‌وزیر روسیه هشدار داد که این کشور با سقف قیمتی به اروپا و کشورهای غربی نفت صادر نمی‌کند. الکساندر نواک گفت: «این اقدام غرب مداخله‌ای فاحش و با قوانین تجارت آزاد در تناقض است و با ایجاد کمبود عرضه، بازارهای جهانی انرژی را بی‌ثبات می‌کند و ما در‌حال کار روی سازوکارهایی برای منع استفاده از ابزار سقف قیمت، صرف‌نظر از سطح تعیین‌شده هستیم؛ زیرا چنین تداخلی می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر در بازارهای جهانی انرژی دامن بزند».

تعیین سقف قیمت برای نفت روسیه در شرایطی رخ داده است که چین هم به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان نفت جهان اعلام کرده که به قیمت 60 دلار برای نفت روسیه پایبند نمی‌ماند. بر این اساس وزارت امور خارجه چین اعلام کرد پس از توافق اتحادیه اروپا درباره سقف قیمتی برای نفت روسیه، پکن به همکاری‌های انرژی خود با روسیه بر اساس احترام و منافع متقابل ادامه خواهد داد.

کار ایران در بازار نفت سخت‌تر شد

نفت 60‌دلاری روسیه اما به عقیده بسیاری از کارشناسان، بازار نفت ایران را هم متأثر خواهد کرد. پیش از جنگ اوکراین، هند خریدار کوچک نفت روسیه بود‌ اما پس از اینکه خریداران غربی، نفت روسیه را بایکوت کردند، هند و چین به مقصدهای اصلی صادرات نفت روسیه تبدیل شدند. پالایشگاه‌های هندی برای معامله با روسیه که نفت را به قیمت ارزان‌تری نسبت به قیمت‌های پایه جهانی و گریدهای مشابه خاورمیانه و آفریقا عرضه می‌کردند، تردید نکردند. چرخش روسیه به سمت بازارهای آسیایی سبب شد که ایران ناچار شود برای نفت خود تخفیف‌های بیشتری در نظر بگیرد تا بازارهایش را به روسیه واگذار نکند. همایون فلکشاهی، تحلیلگر مؤسسه بین‌المللی کپلر، به ایلنا گفته است: «تعیین سقف برای قیمت نفت روسیه منجر به تشدید رقابت در بازار آسیا خواهد شد و این مسئله ایران را وادار می‌کند تا برای حفظ سهم خود در بازار آسیا، تخفیف‌های بیشتری پیشنهاد دهد. ضمن اینکه هند تا موقعی که تحریم‌های آمریکا از صنعت نفت ایران برداشته نشود، به احتمال زیاد نفت از ایران وارد نخواهد کرد و اگر قیمت‌ها ثابت بمانند به معنای درآمد کمتر برای ایران است».

مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس انرژی، از زاویه‌ای دیگر به ماجرای نفت 60‌دلاری روسیه نگاه می‌کند. او به «شرق» توضیح می‌دهد: «زمانی که قیمت نفت به 90 تا 100 دلار صعود کرده بود، روسیه نفت خود را با تخفیف 30 تا 40‌دلاری به نرخ 60 دلار می‌فروخت و در‌حال‌حاضر که بهای نفت کاهش داشته، تعیین سقف قیمت 60‌دلاری برای نفت روسیه، ضربه دیگری برای این کشور نخواهد بود‌ اما این مسئله حتما بر بازار نفت ایران تأثیر منفی می‌گذارد».

او ادامه می‌دهد: «روسیه برای فروش نفت خود به نرخ 60 دلار از معافیت تحریمی نفتکش‌ها و شرکت‌های بیمه برخوردار خواهد شد. در‌واقع روسیه نفت ارزان خود را با سهولت بیشتری نسبت به ایران می‌فروشد و اگر ایران می‌خواهد با روسیه رقابت کند، باید تخفیف‌های اغواکننده‌ای برای نفت خود در نظر بگیرد تا کشوری بپذیرد نفت ارزان روسیه و معافیت تحریمی آن را نادیده بگیرد و به بازار ایران روی آورد».

هاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف، به ابعاد دیگری از تحریم نفت روسیه اشاره می‌کند و می‌گوید روسیه برای کاهش هزینه حمل نفت خود به بازارهای آسیایی، موضوع سوآپ نفت از ایران تا هند را مطرح کرده است و «وقتی روسیه مسیر ایران را مبنا قرار می‌دهد که نفت و گاز خود را صادر کند، در واقع به نوعی در پی حذف ایران از بازار است. درست است که ما هزینه ترانزیت را دریافت می‌کنیم، اما این درآمد خیلی کمتر از قیمت فروش نفت است و مبلغ کمی می‌گیریم و د‌رواقع روسیه را در بازار بین‌المللی جایگزین خودمان می‌کنیم».

او در گفت‌وگو با ایلنا تأکید می‌کند: «اگر روسیه با هند قرارداد چند‌ساله منعقد کند، حتی اگر برجام هم به سرانجام برسد، هیچ‌یک از طرفین روسیه و هند زیر قرارداد نمی‌زنند، در‌نتیجه ما تنها وقتی باید این کار را بکنیم که هیچ امیدی به بازگشت ایران به بازار بین‌المللی نفت و گاز نداشته باشیم و این بدترین حالت ممکن است؛ بنابراین اگر ما امیدی داشتیم که برجام پا می‌گیرد و اجازه ورود مجدد به بازار نفت در صحنه بین‌الملل را داشته باشیم، نباید روسیه را جایگزین خودمان کنیم. به عبارت دیگر ما اکنون منافع بلندمدت را فدای منافع کوتاه‌مدت می‌کنیم».

با‌این‌حال، مهدی حسینی، معاون سابق وزیر نفت‌ اما اعتقاد دارد که تعیین سقف قیمت برای نفت روسیه تأثیر چندانی بر بازار نفت ایران ندارد. او در این زمینه توضیح داده است: «محدودیت قیمت ۶۰ دلار برای نفت حمل‌شده توسط کشتی است و شامل خطوط لوله نمی‌شود. جالب است که بدانید روسیه حدود سه‌میلیون بشکه نفت از طریق دریا صادر می‌کند که ۵۰ درصد آن اورال است و رقم ۶۰ دلار در‌حال‌حاضر بالاتر از نرخ نفت اورال است. بنابراین تأثیری بر درآمدهای نفتی روسیه نخواهد داشت».

به گفته حسینی، عملا ۱.۵ میلیون بشکه صادرات نفت روسیه مشمول محدودیت سقف ۶۰ دلار می‌شود که رقم بالایی نبوده و بازار واکنش محدودی به آن نشان داده است.

این مدیر سابق نفتی به وب‌سایت خبری بازار گفته است: «قیمت نفت ۶۰ دلار به‌طور دقیقی طراحی شده تا آسیب چندانی به صادرات روسیه نزند».

با این شرایط اما چشم انداز بازار نفت ایران شفاف نیست؛ بازاری که این روزها شدیدترین تحریم‌ها را تجربه می‌کند.