ایران کجای جدول کودک‌همسری ایستاده؟

کودک‌همسری پدیده‌ای است که نه‌تنها در ایران بلکه در همه جای دنیا با شدت و ضعف‌هایی در جریان است و همواره هشدارهای بین‌المللی را در پی دارد. ازدواج کودکان به ازدواجی رسمی یا غیررسمی گفته می‌شود که یکی یا هر دو طرف ازدواج زیر ۱۸ سال داشته باشند. ازدواج در سن کودکی یعنی فراموشی بازی و مطالعه مانند سایر کودکان و برعهده‌گرفتن وظایف مادری و خانه‌داری. سال گذشته یونیسف در بیانیه‌ای از افزایش کودک‌همسری در دهه‌های اخیر خبر داده بود. صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف) در بیانیه‌ای توضیح داد که مطابق تخمین پیشین این نهاد بین‌المللی در مجموع صد میلیون دختر در دهه جاری در معرض خطر کودک‌همسری قرار داشتند که در مقایسه با ۱۰ سال گذشته ۱۵ درصد کاهش یافته بود؛ اما شیوع ویروس کرونا با دامن‌زدن به گسترش فقر و آموزش از راه دور که در عمل موجب انزوای کودکان و کاهش دسترسی آنها به شبکه نهادهای پشتیبان شده، ۱۰ میلیون دختر دیگر را برای تن‌دادن به ازدواج در سن کودکی تحت فشار قرار خواهد داد. یونیسف تصریح کرده که کودک‌همسری، ضمن آنکه مانع ادامه تحصیل دختران می‌شود، آنها را با تجربه زودهنگام خشونت خانگی و بارداری مواجه می‌کند؛ تجربه‌ای که آثار منفی آن بر جسم و روان دختران جبران‌پذیر نیست. یونیسف ابراز امیدواری کرده که با مهار همه‌گیری کرونا و بازگشایی مدارس، اجرای قوانین و سیاست‌های مؤثر در کشورهای مختلف جهان مانع از رشد پدیده کودک‌همسری در میان دختران شود. تخمین زده می‌شود ۶۵۰ میلیون نفر از دختران و زنانی که در‌حال‌حاضر در قید حیات هستند، در دوران کودکی ازدواج کرده باشند و نیمی از این ازدواج‌ها نیز در کشورهای بنگلادش، برزیل، اتیوپی، هند و نیجریه انجام شده باشد. بر اساس گزارش سال ۲۰۲۰ سازمان ملل متحد، حداقل سن ازدواج در بیشتر کشورهای جهان برای پسران و دختران ۱۸ سال تعیین شده، ولی برخی کشورها از این قاعده پیروی نکرده و سنی پایین‌تر را حداقل سن ازدواج تعیین کرده‌اند. اکثر کشورهای اسلامی نیز حداقل سن ازدواج را برای پسران ۱۸ و برای دختران بین ۱۵ تا ۱۸ سال در نظر گرفته‌اند. ایران در کنار لبنان، برونئی و سودان تنها کشورهایی هستند که حداقل سن ازدواج را زیر ۱۵ سال به رسمیت شناخته‌اند. کشور چاد نیز با وجود تصویب ۱۸ سال به‌عنوان حداقل سن ازدواج ولی مشروط به نظر دادگاه اجازه می‌دهد دختران بالای ۱۳ سال ازدواج کنند. سریلانکا و یمن نیز دو کشوری هستند که اساسا قانونی به نام حداقل سن ازدواج ندارند. برخی کشورها نیز مانند امارات با اجازه دادگاه به دخترانی که زیر سن قانونی هستند ولی به بلوغ رسیده‌اند، اجازه ازدواج می‌دهند. بر‌ اساس برآوردهای یونیسف، نرخ ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال در کشورهای آفریقایی حدود ۳۷ درصد و در برخی کشورها مانند نیجر،‌ آفریقای مرکزی و چاد بین ۶۷ تا ۷۶ درصد است. این نسبت تا 

۱۰ سال پیش در جنوب آسیا ۴۹ درصد بوده که تا الان به حدود ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده است. کشورهای آفریقایی و جنوب شرق آسیا در زمینه کودک‌همسری سردمدار هستند. مطابق آمارها کشورهای نیجر، چاد، بنگلادش، گینه، موزامبیک، مالی، بورکینو‌فاسو، سودان جنوبی، مالاوی، ماداگاسکار، اریتره،‌ هند، سومالی، سیرالئون و زامبیا از بیشترین ازدواج‌های زیر ۱۸ سال برخوردارند.

در نیجر ۷۷ درصد و در مالی، چاد و کنگو نیمی از دختران قبل از رسیدن به ۱۸‌سالگی ازدواج می‌کنند. هند با بیش از ۱۵ میلیون و بنگلادش با بیش از چهار میلیون عروس کودک، در جهان جلودارند. هر‌چند در این کشورها حداقل سن قانونی برای ازدواج ۱۸ سال است! فیلیپین از‌جمله جدیدترین کشورهایی است که کودک‌همسری را ممنوع اعلام کرده. در قانون ممنوعیت کودک‌همسری آمده است: «با مباحثه‌ها و بازنگری به شأن کودکان و ارزش آنها، دولت با ازدواج کودکان مخالف است و برای حفظ کرامت انسانی آن را خلاف قانون اعلام می‌کند». بر پایه این قانون ازدواج با افراد زیر 

۱۸ سال منجر به صدور حکم ۱۲ سال زندانی برای شخص خاطی خواهد شد. مجازاتی مشابه برای افراد یا اتحادیه‌هایی که ازدواج کودکان را سازمان‌دهی کنند نیز وجود دارد. بر اساس اطلاعات سازمان حقوق‌بشری انگلیسی برنامه بین‌الملل در فیلیپین از هر شش دختر زیر ۱۸ سال یک نفر ازدواج می‌کند. این کشور جنوب شرقی آسیا در رده دوازدهم کودک‌همسری در جهان قرار دارد. دلایل ازدواج کودکان در جهان پیچیده و متفاوت است؛ اما آمارها نشان می‌دهد توسعه‌نیافتگی اقتصادی و فقیر‌بودن خانواده‌ها به‌ صورت گسترده‌ای به کودک‌همسری دامن می‌زند. خانواده‌های بسیار فقیر از ازدواج کودکان به‌عنوان راهی برای کاهش مشکلات مالی‌شان استفاده می‌کنند. سنت‌ها به‌عنوان بخشی از هنجارها و باورها در خرده‌فرهنگ‌ها یا گاه فرهنگ همگانی یک کشور، دختر را پس از قاعدگی به‌عنوان یک زن کامل می‌شناسد و شرایط ازدواجش را فراهم می‌کند. گاهی ازدواج کودکان راهی برای بقای کودک و خانواده است. وقتی جنگ، درگیری‌های داخلی یا بحران‌های فلج‌کننده رخ می‌دهد، برخی خانواده‌ها از ازدواج کودکان‌ –‌به‌ویژه دختران‌– به‌عنوان چتر حمایتی در حفظ جان و ناموس‌شان استفاده می‌کنند.