ادامه روند آلودگی زیست‌محیطی شهرهای بزرگ علاوه بر سلامت شهروندان، فعالیت‌های اجتماعی- اقتصادی را نیز تحت تأثیر قرار داده است
زخم هوا
تقریبا یک هفته‌ای می‌شود که پایتخت نیمه‌تعطیل است. شاخص آلودگی هوا اعدای بین ۱۳۰ تا ۲۰۰ را نشان می‌دهد و مدارس و مهدکودک‌ها تعطیل شده است. نزدیکی شاخص به عدد ۲۰۰ می‌تواند ادارات دولتی و بانک‌ها را هم تعطیل کند و پایتخت را به خوابی پاییزی فروببرد.
شرق: تقریبا یک هفته‌ای می‌شود که پایتخت نیمه‌تعطیل است. شاخص آلودگی هوا اعدای بین ۱۳۰ تا ۲۰۰ را نشان می‌دهد و مدارس و مهدکودک‌ها تعطیل شده است. نزدیکی شاخص به عدد ۲۰۰ می‌تواند ادارات دولتی و بانک‌ها را هم تعطیل کند و پایتخت را به خوابی پاییزی فروببرد. این البته اصلا داستان جدیدی نیست. وضعیت تهران و بسیاری از کلان‌شهرهای ایران در سال‌های گذشته به گونه‌ای بوده که آلودگی‌های پاییزی و زمستانی بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی مردم شده است. همان‌قدر که رخ‌دادن این حادثه برای ما تکراری است، سخنان مسئولان کشور هم در واکنش به این پدیده تکراری است. مثل حرف‌های امروز سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس که از لزوم توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و کم‌کاری دولت در این زمینه شکایت کرده یا رئیس کل دادگستری استان تهران که امروز دستور رسیدگی به موضوع آلودگی هوای تهران را داده است؛ در‌حالی‌که در سال‌های اخیر بارها و با تشدید آلودگی مقام‌هایی قضائی هم درباره آن موضع‌گیری کرده بودند. مثلا سید‌ابراهیم رئیسی که در‌حال‌حاضر رئیس‌جمهور ایران است، سال ۱۳۹۸ وقتی رئیس دستگاه قضا بود، در واکنش به مسئله آلودگی هوای تهران گفت: «وضعیت آب‌وهوایی تهران مردم را اذیت می‌کند و طرح موقت تعطیلی مدارس جنبه مُسکن دارد. باید زمینه‌های این مسئله را پیدا و کسانی که در این زمینه مسئولیت دارند، به وظایف خود عمل کنند. درباره هوای سالم و هوای پاک قانون داریم که اسم سازمان‌ها و نهادها در آن قانون آمده است و قانون حوزه کاری آنها را نیز مشخص کرده و هر نهادی در این حوزه باید کار خودش را انجام بدهد و تخلف از قانون باید ضدارزش تلقی شود و هزینه‌بر باشد؛ کسی که تخلف می‌کند، باید هزینه بپردازد». سه سال بعد از این اظهارات و یک سال پس از تصدی دولت از سوی رئیسی گویا هنوز این بدیهیات که رئیس‌جمهور در سخنانش به آن اشاره کرده بود، برای مسئولان مسجل نشده که وضعیت هوای تهران این‌گونه است.
نگاهی آماری به وضعیت آلودگی هوا
دیروز چهارشنبه هوای پایتخت برای هشتمین روز متوالی آلوده بود و شاخص آلاینده «ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون» روی عدد ۱۶۹ یعنی شرایط «قرمز» قرار گرفته بود. تکرار معضل آلودگی هوا هرساله با رسیدن فصل سرما و افزایش مراجعات قلبی و تنفسی و... ناشی از آن در شرایطی است که به اذعان وزارت بهداشت این معضل در کشورهای درحالتوسعه، سومین ریسک‌فاکتور مرگ است و در سال ۱۴۰۰ در کشور ما تنها ۱۶.۷ درصد از روزهای سال شاخص کیفیت هوا در محدوده خوب یا پاک بوده است و ۶۲.۶ درصد هوا در محدوده قابل‌قبول بوده است؛ یعنی تقریبا ۸۰ درصد از روزهای سال هوای قابل‌قبول در سطح کشور داشتیم. البته در کلان‌شهرها درصد روزهای با هوای خوب و پاک خیلی کمتر بوده است؛ مثلا در تهران در سال قبل ۸۹ روز هوا ناسالم برای گروه‌های حساس بوده است که یعنی وضعیت هشدار داشته‌ایم، شش روز هوای ناسالم برای همه مردم بوده است. ۰.۵۴ درصد روزهای سال هوای تهران خوب بوده است که یعنی حدود دو روز هوای پاک در پایتخت داشته‌ایم و ۷۳ درصد هم در محدوده قابل‌قبول بوده است.
همچنین در سال ۱۴۰۰ شهرهای تهران، مشهد، اهواز، اصفهان و کرج کمتر از ۱۰ روز هوای خوب داشتند و بیشترین تعداد روزهای هوای خطرناک هم مربوط به شهر زابل بوده است که ۱۵ روز هوای خطرناک داشته است و درمجموع افزایش ۸۷درصدی مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در سال۱۴۰۰ را در کشور شاهد بوده‌ایم. مطالعه وزارت بهداشت در زمینه بررسی آثار بهداشتی و اقتصادی آلودگی هوا در ۲۷ شهر ایران شامل تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، همدان، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، شهرکرد، یزد، ارومیه، کرمان، قزوین، بیرجند، قم، زابل، بجنورد، زنجان، بوشهر، اردبیل و زاهدان با جمعیت حدود ۳۵ میلیون نفر در سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که میانگین غلظت ذرات معلق PM۲.۵ در این ۲۷ شهر بیش از شش برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت (پنج میکروگرم در مترمکعب) و بیش از ۲.۵ برابر استاندارد ملی (۱۲ میکروگرم در مترمکعب) است.
تنفس مرگ
داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم، یکی از کارشناسانی است که این روزها درباره وضعیت کیفیت هوا نگران است. گل‌علیزاده درباره اثرات آلودگی هوای تهران بر زندگی شهروندان می‌گوید: کیفیت هوا در نیمه دوم امسال از منظر تعداد روزهای ناسالم و نامطلوب نسبت به سال گذشته بدتر نشده است. سال گذشته در این محدوده زمانی حدود 39 روز هوای آلوده داشتیم و امسال 31 روز. خسارت‌های بهداشتی زیادی متوجه افرادی است که در این هوا تنفس می‌کنند. بر کسی هم پوشیده نیست که تداوم آلودگی هوا تسهیل‌کننده مرگ افرادی است که بیماری زمینه‌ای دارند. در‌‌عین‌حال تداوم آلودگی هوا از منظر اجتماعی نیز سبب نوعی بی‌اعتمادی اجتماعی میان مردم درباره عملکرد نهادهای مسئول شده است. در حوزه اقتصادی نیز سبب اختلال در فعالیت بنگاه‌های اقتصادی شده است. همچنین اختلال در روند فعالیت‌های آموزشی و صنعت گردشگری کشور از دیگر آثار مخرب تداوم آلودگی محسوب می‌شود. علاوه‌بر‌این خسارتی که به فعالیت‌های کشاورزی از‌جمله زنبورداری وارد می‌شود، درخور‌توجه است. نقشی که زنبورها در پوشش گیاهی دارند، کاملا مشخص است. خسارتی که به تنوع زیستی یا به مستحدثاتی مانند نیروگاه‌ها وارد می‌شود، نیز بر کسی پوشیده نیست. در بحث منابع آبی، آلودگی هوا کیفیت آب را تقلیل می‌دهد.
رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم در بخش دیگری از صحبت‌هایش به آمار مرگومیر ناشی از آلودگی هوا اشاره می‌کند و می‌گوید: مرگومیر منتسب به آلودگی هوا در دنیا سالانه حدود هفت‌میلیون نفر است و در ایران براساس گزارش بانک جهانی حدودا 41 هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا وجود دارد. مرگ منتسب به آلودگی هوا؛ نه اینکه فرد به‌‌طور مستقیم به دلیل آلودگی هوا فوت کرده باشد بلکه اگر فردی بیماری زمینه‌ای دارد، آلودگی هوا تشدیدکننده است. براساس مطالعه وزارت بهداشت، بیماری‌های منتسب به آلودگی هوا حدودا 11.3 میلیارد دلار برای هفت شهر با جمعیتی حدود 35 میلیون نفر برآورد شده بود. مرگومیر حدودا 26 هزار نفر ناشی از بیماری‌های منتسب به آلودگی هوا گزارش شده و خسارت زیاد آن هم بیشتر به خاطر همین مرگ ناشی از ذرات معلق است که حدود 11.3 میلیارد دلار گزارش شد.
برخی خسارت‌ها هم شاید در آینده خود را نشان دهد؛ مانند کاهش طول عمر افرادی که در شهرهای آلوده زندگی می‌کنند و حتی بحث امید به زندگی کاهش پیدا می‌کند. اثرات روانی ناشی از آلودگی هوا بسیار زیاد است. میزان تحمل مردم یعنی آستانه تحمل را کاهش می‌دهد و میزان عصبانیت را افزایش می‌دهد. اینها خسارت‌هایی است که هم بهداشتی و هم اجتماعی است.
گل‌علیزاده درباره عملکرد مسئولان در قبال آلودگی هوا هم می‌گوید: در‌این‌میان برخی دستگاه‌های اجرائی هم مدعی هستند بیش از وظایف‌شان در حوزه آلودگی هوا عمل کرده‌اند. براساس ماده 10 قانون هوای پاک، 50 درصد از منابع درآمدهای عمومی کشور باید برای توسعه حمل‌ونقل عمومی هزینه شود و 50 درصد آن را شهرداری‌ها بپردازند. شهرداری‌ها سهم 50درصدی خود را انجام ندادند و می‌گویند دولت انجام نداده! مگر قرار است نیمی از اتوبوس را شهرداری بسازد و نیمی را دولت. اگر قرار است هزار دستگاه اتوبوس وارد ناوگان شود، شهرداری‌ها باید به بخش تعهد خود عمل کنند. شهرداری‌ها این کار را نکرده و اعتبارات خود را صرف موارد دیگر کرده‌اند.
عامل مرگ 26 هزار ایرانی
سیدجعفر تشکری‌هاشمی، رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر تهران، هم از دیگر چهره‌هایی است که این روزها نگران کیفیت هوای تهران است. تشکری‌هاشمی در این زمینه می‌گوید: آلودگی هوا به‌عنوان سومین عامل مرگومیر در جهان و چهارمین عامل در کشورهای درحالتوسعه است و سالانه جان شش‌میلیون‌و ۷۰۰ هزار نفر را در دنیا می‌گیرد که از این تعداد، ۴۰ هزار نفر را کودکان زیر پنج سال تشکیل می‌دهند. برآورد خسارات روزانه آلودگی هوا در جهان هشت‌‌میلیارد دلار است، ذرات معلق زیر 2.5 میکرون به‌عنوان آلاینده غالب تهران، یکی از مرگ‌بارترین آلاینده‌هاست که منشأ اصلی تولید آن وسایل نقلیه و صنایع هستند.
تشکری‌هاشمی به جایگاه ایران در میان کشورهای آلوده دنیا اشاره می‌کند و می‌گوید: از نظر آلودگی هوا ایران در بین ۱۱۷ کشور جهان رتبه بیست‌و‌چهارم و تهران در بین ۱۰۷ پایتخت بزرگ دنیا، رتبه بیست‌و‌یکم را در اختیار دارد؛ به‌همین‌دلیل سالانه ۲۶ هزار نفر در کشورمان بر اثر آلودگی هوا دچار مرگ زودرس می‌شوند و فقط در تهران، سالانه بیش از سه‌میلیارد دلار، صرفا هزینه درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا می‌شود.
تعداد روزهای ناسالم تهران از ۶۳ روز در سال گذشته به ۱۰۳ روز در سال جاری و روزهای خطرناک و بسیار خطرناک از شش روز به ۱۴ روز افزایش داشته است . ۴۲ درصد آلاینده‌های هوای تهران از منابع ساکن و ۵۸ درصد از منابع متحرک به‌ویژه خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌ها تولید می‌شود و در‌این‌میان، آلایندگی خودروهای کاربراتوری پنج‌برابر خودروهای معمولی است.
رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر تهران در بخش پایانی سخنانش هم می‌گوید: پراکنش آلاینده‌ها در بزرگراه‌ها و خیابان‌های اصلی و شریانی شهرها به دلیل تردد بالای وسایل نقلیه است؛ کما‌اینکه میزان کربن سیاه در معابری که محل عبور شبانه کامیون‌ها هستند، بالاتر است. در قوانین بالادستی درباره کنترل و کاهش آلاینده‌ها، تدابیر و تمهیداتی برای تحقق این مهم در نظر گرفته شده که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
حرکت به سمت اعمال محدودیت برای تردد وسایل نقلیه کاربراتوری، تشدید نظارت پلیس و برخورد قانونی با وسایل نقلیه آلاینده، توجه به استانداردهای محیط‌زیستی در تولید خودروهای داخلی، انجام معاینه فنی در مراکز مکانیزه، تعویض کاتالیست خودروهای شخصی و تاکسی‌ها از‌جمله اقداماتی است که برای کاهش آلودگی هوا باید مورد توجه قرار گیرد.
اجرای طرح کهاب در جایگاه‌های سوخت، مدیریت تقاضای سفر از طریق خدمات دولت الکترونیک، مناسب‌سازی عرضه سوخت، نصب فیلتر جاذب ذرات معلق بر روی اتوبوس‌ها و کامیون‌های شهری و انجام آزمون آلایندگی جاده‌ای برای خودروهای داخلی پیش از تولید انبوه از دیگر راهکارهای مقابله با آلودگی هواست.
نوسازی ناوگان اتوبوس‌رانی و تکمیل خطوط تغذیه‌‌کننده حمل‌ونقل عمومی به موازات توسعه و تکمیل خطوط و ناوگان قطار شهری و اتوبوس‌های تندرو در کنترل و کاهش آلودگی هوا از اهمیت بالایی برخوردار است؛ هم‌زمان اسقاط وسایل نقلیه فرسوده و آلاینده و جایگزینی موتورسیکلت‌های برقی با موتورسیکلت‌های کاربراتوری نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
اصلاح معابر به نفع پیاده‌ها، مدیریت پارک حاشیه‌ای، انجام معاینه وسایل نقلیه عمومی، ارتقای کیفیت خودروهای تولید داخل، تأمین سوخت گاز برای نیروگاه‌ها و صنایع و جلوگیری از مازوت‌سوزی آنها راهکارهایی است که به‌‌منظور عبور از بحران آلودگی هوا بر آن تأکید می‌شود.
