درحالی‌که ایران دچار مهاجرت تودهوار است، دولت مدت‌هاست وعده تسهیل بازگشت خارج‌نشینان را می‌دهد
بازگشت ایرانیان؛ از رؤیای اصولگرایان تا واقعیت
«برخی از ایرانیان خارج کشور تصور می‌کنند که نمی‌توانند به کشور سفر کنند، اما این امکان وجود دارد». وعده تسهیل بازگشت ایرانیان خارج‌نشین به کشور در دولت اصولگرای سیزدهم بارها مطرح شده است؛ آن‌هم در شرایطی که از آغاز به کار این دولت با موجی از مهاجرت ایرانیان مواجه هستیم.
وزیر کشور گفته است: «برخی از ایرانیان خارج کشور تصور می‌کنند که نمی‌توانند به کشور سفر کنند، اما این امکان وجود دارد». وعده تسهیل بازگشت ایرانیان خارج‌نشین به کشور در دولت اصولگرای سیزدهم بارها مطرح شده است؛ آن‌هم در شرایطی که از آغاز به کار این دولت با موجی از مهاجرت ایرانیان مواجه هستیم. احمد وحیدی در گفت‌وگویی، با اشاره به تمهیدات دولت برای ایرانیان خارج از کشور که رئیس‌جمهور به آنها اشاره کرده بود، گفت: بازگشت ایرانیان خارج از کشور همواره جزء برنامه‌ها بوده تا تسهیلات خوبی برای آنها ایجاد شود که تاکنون هم اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده است. وزیر کشور اضافه کرد: صدور کارت ملی برای ایرانیان خارج از کشور بدون نیاز به حضور در ایران و تسهیل سفر آنها به ایران با توجه به اینکه ممکن است با تلقیات اشتباه تصور کنند که نمی‌توانند به کشور سفر کنند نیز انجام شده است. وی ادامه داد: مشکلی برای بازگشت افراد به کشور وجود ندارد؛ زیرا باید با سرزمین مادری خود ارتباط داشته باشند. وزیر کشور اظهار کرد: غالبا حدود ۹۵ درصد از آنها علاقه‌مند به حفظ ارتباط و تردد هستند. همچنین آمادگی دارند در کشور سرمایه‌گذاری کنند که ما باید از این ظرفیت به‌خوبی استفاده کرده و در صورت وجود موانع برای سرمایه‌گذاری، آنها را برطرف کنیم. وحیدی خاطرنشان کرد: موضوعات اشاره‌شده در دستور کار شورای عالی ایرانیان است و رئیس‌جمهور نیز بر آنها تأکید دارد.
تلاش برای بازگشت ایرانیان خارج‌نشین و جذب سرمایه‌گذاری این قشر در حالی همچنان مطرح می‌شود که شرایط زندگی بسیاری از ایرانیان به‌ویژه قشر متوسط در حال سقوط به طبقه فرودست، تنگ آمده و شاهد موج مهاجرت برخی از ایرانیان هستیم. دیگر مهاجرت مختص افراد متخصص یا تحصیل‌کرده نیست و افراد غیر‌متخصص را نیز در‌بر گرفته است؛ تا جایی که جامعه‌شناسان در رابطه با مهاجرت «تودهوار» هشدار داده‌اند. مدیر رصدخانه ملی مهاجرت ایران در اوایل بهمن در گفت‌وگویی توضیح داده است: به دلیل وضعیت اینترنت در ایران، میل مهاجرت افزایش یافته، اما به علت محدودیت‌های مهاجرت به اروپا، «مقاصد جدیدی همچون ترکیه و کشورهای حوزه خلیج فارس شکل گرفته که قسمتی از بار مهاجرتی ایران دارد در آنجا تخلیه می‌شود». بهرام صلواتی گفته است: «یکی از دلایل مهاجرت شرکت‌ها به مسائل زیرساختی که اخیرا هم پررنگ شده‌اند، مربوط می‌شود؛ از‌جمله شرایط ناپایدار اینترنتی و ارتباطی که منجر به آسیب‌دیدن بسیاری از کسب‌وکارها شده است». این در حالی است که به گفته صلواتی، موضوع اینترنت در خیلی از کشورها «امری پیش‌پاافتاده و ابتدایی‌ترین زیرساخت ارتباطی است و برای همین مهاجرت گروهی یک تیر و چند نشان می‌شود».
با شروع اعتراضات تاکنون، علاوه بر مسدودکردن برخی شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی، دسترسی کاربران به فیلترشکن‌ها برای استفاده از اینترنت نیز بسیار محدود شده و در برخی روزها و برخی نقاط اینترنت به‌کلی قطع شده است.
همین محدودیت موج مهاجرت فعالان شبکه‌های اجتماعی مجازی و صاحبان کسب‌وکارهای استارت‌آپی را رقم زد و امارات یکی از مقاصد اصلی مهاجرت این افراد است که مدیر رصدخانه مهاجرت با اشاره به اینکه آمار رسمی از «موج مهاجرت استار‌آپ‌ها» وجود ندارد، در عین حال تأکید کرد: «این موج هست و شواهد مستدلی نیز موجود است که این اتفاق دارد می‌افتد». مهاجرت شرکت‌های استارت‌آپی به مقاصدی همچون ترکیه و کشورهای حوزه خلیج فارس در حالی شکل گرفته که به گفته صلواتی، در چند سال گذشته بحث نوآوری و فناوری در ایران بسیار مطرح بوده و سرمایه‌گذاری شایان توجهی هم انجام شده، اما در زمان نزدیک‌شدن به بهره‌برداری، «مسئله مهاجرت این افراد دارد رخ می‌دهد و شرکت‌ها هم از این فرصت استفاده می‌کنند».
بنابراین حتی مهاجرت با انگیزه اقتصادی نیز ریشه در سیاست دارد و نا‌امیدی از اصلاح برخی موارد و گره‌ها هم مزید بر علت شده است.
در این شرایط صحبت از بازگشت ایرانیان است و حتی وعده عدم برخود قضائی هم با افرادی که قصد بازگشت به وطن را دارند، مطرح شده است. اواسط بهمن سال جاری بود که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: تسهیل امور مربوط به بازگشت ایرانیان خارج از کشور یکی از رویکردهای اصلی دولت مردمی و کارگروه تخصصی فرهنگی و رسانه‌ای شورای عالی ایرانیان خارج از کشور خواهد بود. اسماعیلی با تأکید بر نقش مؤثر رایزنان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تقویت ارتباط با هم‌وطنان مقیم خارج از کشور گفت: می‌بایست با ایجاد هم‌افزایی میان دستگاه‌های مختلف، ظرفیتی برای افزایش کارآمدی رایزنان فرهنگی کشور در این زمینه ایجاد کرد که در نتیجه رایزنان با تنوع در مأموریت‌های خود در برپایی برنامه‌های مختلف فرهنگی و هنری از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور بهره‌مند شوند.
رئیس‌جمهور هم در سخنرانی 22 بهمن از تسهیلات بی‌سابقه برای بازگشت ایرانیان خبر داد که با استقبال اصولگرایان هم مواجه شده است، اما مسئله فاصله بین وعده و اجراست و اینکه در شرایط نابسامان اقتصادی این روزها، ایرانیان به‌خصوص بخش دارای توان سرمایه‌گذاری، با چه دورنمایی برای بازگشت به کشور ترغیب شوند یک مسئله مهم و تقریبا بدون راه‌حل است.
در این رابطه هم چندی پیش احمد کریمی‌اصفهانی، یک فعال سیاسی اصولگرا، با اشاره به رویکرد دولت برای تداوم سیاست عفو رهبر معظم انقلاب گفته است: رئیس‌جمهور در حاشیه راهپیمایی ۲۲ بهمن امسال از بخشش متهمان و محکومان اغتشاشات اخیر پا را فراتر گذاشت و از تسهیلات بی‌سابقه برای بازگشت ایرانیان خارج از کشور و رفع محدودیت حتی برای ایرانیان مرتکب اقدامات خلاف قانون در مقاطعی خبر داد، به نظر می‌رسد که با این اقدام امکان بازگشت این افراد نیز به دامن ملت فراهم است. وی تصریح کرد: در‌صورتی‌که این افراد به دنبال توطئه و مشکل نباشند، جایی برای بیگانه نخواهد بود؛ بنابراین امیدواریم این سیاست ادامه پیدا کند و ایرانیان خارج از کشور نیز از این فرصت استفاده کنند و اصل را بر آن بگذارند که در وطن خود باشند و به آن خدمت کنند.
علی رضایی، نماینده مردم کنگاور در مجلس نیز در این رابطه گفته است: رونمایی از این طرح فرصت خوبی برای بازگشت ایرانیان خارج از کشور است تا افرادی که دل در گرو این آب و خاک دارند و خواهان بازگشت به سرزمین مادری خود هستند، از آن استفاده کنند. عضو کمیسیون اقتصادی مجلس اضافه کرد: اقدام دولت برای بازگشت ایرانیان خارج از کشور و ایجاد تسهیلات برای آنها حرکتی وحدت‌آفرین و امید‌بخش برای همه ایرانیان است و می‌تواند دورنمای روشنی از آینده کشور را نشان دهد. نماینده مردم کنگاور خاطرنشان کرد: ایرانیان خارج از کشور ظرفیت خوبی برای توسعه و پیشرفت کشور دارند که ایجاد تسهیلات و رفع محدودیت‌ها می‌تواند انگیزه‌ای برای بازگشت آنها به کشور باشد.
شاید خبر عدم برخورد قضائی یک وعده دلنشین برای بازگشت به وطن برای ایرانیان خارج‌نشین باشد، اما در شرایط برجامی دوران روحانی نیز تلاش‌ها برای بازگشت خارج‌نشینان و سرمایه‌گذاری آنها موفق نبود.
حسن روحانی از زمان پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری چندین بار به مسئله بازگشت برخی ایرانیان خارج از کشور به ایران اشاره کرده بود. او چندین بار و به اشکال مختلف خواستار بازگشت ایرانیان ساکن در کشورهای دیگر به ایران شد، اما تجربه تلاش دولت روحانی موفقیت‌آمیز نبود.
حتی در بهار سال ۹۷ اعلام شد برخی نمایندگان مجلس طرحی دوفوریتی برای «عفو مجرمان و محکومان امنیتی-سیاسی» ارائه کردند؛ طرحی که بر اساس آن «افرادی که شاکی خصوصی نداشته یا اقدام فیزیکی خرابکارانه مرتکب نشده یا جاسوس نیستند، می‌توانند مشمول عفو عمومی قرار گیرند». از سرنوشت این طرح مانند بسیاری از طرح‌ها و ایده‌های این‌چنینی خبری در دست نیست و اکنون رئیسی با وعده حمایت از ایرانیان خارج‌نشین به دنبال تسهیل بازگشت این افراد به ایران است که تجربه نشان داده با وعده آن‌هم در شرایط اقتصادی بحرانی نمی‌توان به بازگشت خارج‌نشینان امید بست و همچنان شاهد ادامه مهاجرت ایرانیان به کشورهای مختلف هستیم.
