هیاهو برای یک لیلا

 سال‌هاست به کارگردانی خوش‌قریحه و جسور شهره است. سعید روستایی در 26‌سالگی اولین فیلم بلند سینمایی‌اش را مقابل دوربین برد و 9 سیمرغ بلورین از مجموع جوایز سی‌و‌چهارمین جشنواره فیلم فجر به «ابد و یک روز» به کارگردانی او و تهیه‌کنندگی سعید ملکان تعلق گرفت. این نخستین حرکت حرفه‌ای روستایی در سینما بود. کارگردانی که خیلی زود مورد توجه منتقدان و مخاطبان سینما قرار گرفت و بیش از هر فیلم‌ساز جوان دیگری در سینما، حرکات، رفتار و آثارش زیر ذره‌بین است. در 29‌سالگی وقتی برای دومین بار پا به سالن اختتامیه جشنواره فیلم فجر گذاشت، پس از دریافت سیمرغ بهترین فیلم از نگاه تماشاگران برای فیلم «متری شش‌و‌نیم» با لحنی معترضانه خطاب به سید‌عباس صالحی وزیر ارشاد وقت، از اینکه مدت‌ها به دنبال دیدار با او بوده و این قرار حاصل نشده گله و تأکید کرد از این به بعد پلیس از جلوی دوربینش که هیچ، از پشت دوربینش هم رد نشود.

لحن معترضانه او چه در آثار و چه در تریبون‌هایی که گهگاه در اختیار می‌گیرد، شکل و شمایل متفاوتی پیدا کرده است. تغییراتی که به زعم برخی درست و به اندازه است و برخی دیگر معتقدند در کلامش غروری کاذب به چشم می‌خورد. چند ماه پیش وقتی همراه با عوامل فیلم سومش «برادران لیلا» قدم به جشنواره فیلم کن گذاشت از فهرست بلند‌بالای سانسوری که ارشاد برای فیلم در نظر گرفته صحبت و اعلام کرد زیر بار سانسور نخواهد رفت.

روستایی در نشست خبری «برادران لیلا» درباره طبقه فرودست جامعه که بیشتر در فیلم‌هایش به آنها و شرایط کنونی آن قشر که بخش زیادی از مردم را تشکیل می‌دهد، صحبت کرد و افزود: «طبقه متوسط در ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر به‌شدت باریک و باریک‌تر و کوچک‌تر شد، خیلی‌ها پولدارتر شدند و بیشتر آنها کسانی بودند که بی‌پول و فقیر شدند. عرض این طبق متوسط خیلی کم شده و الان به‌وضوح می‌بینیم که افراد طبقه خود را تغییر می‌دهند و برای مثال خانه، ماشین و خورد و خوراک خود را عوض می‌کنند».

او در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: «در مواقعی تقصیر آدم‌های خود یک خانواده است که یک‌سری مشکلات ایجاد می‌شود و حل نمی‌شود، اما دیگر نمی‌توان این را گفت. وقتی روزی سه بار تورم به آدم‌ها یادآوری می‌شود، دیگر نمی‌توان گفت این تقصیر خانواده است. در فیلم‌های من دختری هست که در تلاش برای جلوگیری از فروپاشی یک خانواده است. در «ابد و یک روز» شاید خانواده تقصیر داشتند اما در «برادران لیلا» این‌گونه نیست و این جامعه است که در ‌حال تأثیرگذاری است و افراد چه اشتباه کنند و چه نکنند به سمتی که نباید می‌روند. بخش کوچکی از جامعه را می‌بینیم که هر ‌روز شرایطشان بهتر می‌شود و بخش بزرگی از جامعه اوضاعشان بهتر نمی‌شود».

صحبت‌های سعید روستایی و دوستانش در جشنواره فیلم کن در ایران شرایط را به شکل دیگری برای فیلم رقم زد. «برادران لیلا» به دلیل آنچه سازمان سینمایی اصرار بر ادامه مسیر اشتباه، تخلفات آگاهانه و رفتار مغایر با قوانین و عدم پذیرش اصلاح فیلم از سوی کارگردان پیش از نمایش در جشنواره‌های بین‌المللی عنوان کرد، رسما توقیف شد. محمدمهدی اسماعیلی اول تیر 1401 در حاشیه جلسه هیئت دولت نیز در جمع خبرنگاران در پاسخ به پرسشی در‌خصوص توقیف رسمی فیلم «برادران لیلا» و برخی از اخبار منتشر‌شده مبنی بر ممنوع‌الکار‌شدن برخی بازیگران این فیلم، اظهار کرد: «‌من در همین حیاط دولت چندی پیش اعلام کردم که ما در مورد این فیلم طبق قانون عمل می‌کنیم. قانون در این زمینه مشخص بود. دوستان ما در سازمان سینمایی بررسی‌های کامل را انجام دادند. اصرار من این بود که مر قانون رعایت شود و بررسی‌های لازم صورت بگیرد و این اعلام نظر نیز مبتنی بر این بررسی‌ها بوده است. در‌واقع مجموعه افرادی که در این ارتباط تصمیم‌گیر بودند، متفق‌القول بودند که این تخلف صورت گرفته است. البته ممکن است در سال‌های قبل مجموعه وزارت ارشاد و سازمان سینمایی به هر دلیلی در این موضوعات منفعل عمل می‌کردند اما بنای ما در دوره جدید این است که طبق قانون عمل کنیم و تصمیم اخیر نیز طبق قانون اتفاق افتاد».

مسیر  پرچالش «برادران لیلا»

اما در تمام ماه‌های گذشته توقیف «برادران لیلا» و حواشی فیلم به یکی از موضوعات بحث‌برانگیز سینمایی بدل شد. اواخر شهریور‌ماه سال گذشته در خلال انتخاب فیلم ایرانی برای معرفی به آکادمی اسکار این پرسش از سوی سعید روستایی مطرح شد که چرا فیلمش با وجود برخی ویژگی‌های مهم برای شرکت در اسکار، در کمیته بررسی نماینده سینمای ایران به آکادمی وجود ندارد؟

روستایی در گفت‌وگویی با ایسنا یادآور شده بود: «برادران لیلا» در میان فیلم‌های در ‌حال بررسی در کمیته معرفی نماینده ایران به اسکار وجود ندارد، در‌حالی‌که قرار بود در سازمان سینمایی انعطاف به خرج داده شود تا فیلم برای گرفتن پروانه، به شورای پروانه نمایش ارجاع داده شود؛ زیرا به‌هر‌حال ما با هماهنگی‌هایی فیلم را به جشنواره کن فرستاده بودیم اما جای سؤال است چرا حالا که به زمان معرفی نماینده اسکار رسیده‌ایم، « برادران لیلا» با تمام امتیازهایی که داشته از این رقابت کنار گذاشته شده است؟

به گفته او، «برادران لیلا» از مدتی قبل اکران خود را در فرانسه آغاز کرد و بیشتر از فیلم‌ «متری شش‌و‌نیم» که آن نیز در این کشور اکران شده بود، بلیت فروخته‌. حق پخش این فیلم از سوی ۴۰ کشور دیگر دنیا خریداری شده و قرار است به اکران برسد. ضمن اینکه از سوی ۲۰ فستیوال هم دعوت شده است.

ماجرای توقیف این فیلم و روند چگونگی اکرانش در ایران موضوعی بود که چندین ماه به یکی از موضوعات چالش‌برانگیز تبدیل شد. ماه‌های پایانی سال روح‌الله سهرابی، مدیر‌کل نظارت بر عرضه و نمایش آثار سینمایی با اشاره به مشکل برخی فیلم‌های سینمایی از‌جمله «برادران لیلا» اعلام کرد طبیعی است هیچ فیلمی برای توقیف ساخته نمی‌شود و عوامل فیلم‌ها هم پیگیر حل‌وفصل موضوع هستند. ما هم تلاشمان را کرده‌ایم. مشکلاتی حاشیه‌ای گریبان فیلم‌ها را گرفته است. طبیعتا پیگیر اکران این فیلم‌ها خواهیم بود و خود صاحبان آثار هم در حل‌وفصل گره‌های بعضا کوری که افتاده، تأثیر دارند.

در این میان جواد نوروزبیگی، تهیه‌کننده فیلم، در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه در ارتباط با ساخت این فیلم پرونده قضائی برایش تشکیل شده است و با سخت‌ توصیف‌کردن این تنبیه برای سازندگان یک فیلم‌ گفت: «درخواست می‌کنم با توجه به نمایش نسخه‌ای تازه‌ از فیلم در فرانسه تا یک ماه آینده، شورای پروانه نمایش تکلیف فیلم را برای اکران قانونی داخل کشور مشخص کند. من درخواست می‌کنم شرایطی فراهم شود تا فیلم به‌سرعت در شورای پروانه نمایش بررسی شود. اگر قرار است تنبیهی اتفاق بیفتد، بنده که در ‌حال سپری‌کردن مسیر آن هستم و فکر می‌کنم کارگردان (سعید روستایی) هم همین مراحل را طی می‌کند. اگر اشتباهی مرتکب شده‌ایم، پاسخ آن را می‌دهیم ولی فیلم نباید آسیب ببیند و امیدوارم مسیر درست نمایش خود را طی کند».

و بالاخره قاچاق فیلم

اما در واپسین روزهای سال ۱۴۰۱ انتشار غیرقانونی نسخه فیلم «برادران لیلا» در فضای مجازی و شبکه‌های ماهواره‌ای که هم‌زمان با نمایش قانونی آن در یک پلتفرم در فرانسه اتفاق افتاد، به حواشی ماه‌های گذشته این فیلم دامن زد. سعید روستایی هم‌زمان با انتشار نسخه قاچاق این فیلم در صفحه شخصی‌اش در اینستاگرام عکسی از فیلم منتشر کرد و نوشت که علاقه‌مند بوده این عکس را هم‌زمان با اکران فیلم منتشر کند.

جواد نوروزبیگی، تهیه‌کننده فیلم نیز ابراز امیدواری کرد که همچنان «برادران لیلا» فرصت نمایش عمومی پیدا کند؛ چرا‌که بسیاری از مخاطبان به تماشای نسخه قاچاق فیلم تمایلی ندارند.

در ‌این میان مدیران ارشاد هم نسبت به انتشار نسخه غیرقانونی فیلم واکنش نشان دادند و روح‌الله سهرابی، مدیرکل اداره نظارت بر نمایش سازمان سینمایی، با اشاره به اینکه فیلم‌نامه «برادران لیلا» در شورای پروانه ساخت دولت قبل بررسی شده است، گفت: «فارغ از مضمون کلی و محتوای فیلم که به هر حال مثل هر فیلم دیگر موافقان و مخالفان خود را دارد، آنچه این فیلم را وارد حاشیه کرد، رفتار غیرحرفه‌ای و مغایر با قوانین و آیین‌نامه‌های مصوب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از سوی عوامل اصلی این فیلم بود که موجب شد شورای پروانه نمایش سازمان سینمایی از دیدن این فیلم و ارزیابی آن خودداری کند».

او درخصوص انتشار غیرقانونی فیلم سینمایی «برادران لیلا» و پروانه ساخت این اثر گفت: «این فیلم در همان شورا پس از دریافت چند توصیه درباره ضرورت رعایت حرمت پدر و مادر و همچنین صیانت از جایگاه خانواده به تصویب رسیده و ابلاغ شده است».

به گفته سهرابی، این فیلم پیش از اخذ مجوز لازم اقدام به شرکت در جشنواره‌های خارجی کرد و در مرحله بعد و بدون دریافت مجوز از سازمان سینمایی، در خارج از کشور به اکران عمومی رسید.

او افزود: «اینکه فیلمی در پلتفرم‌های خارجی منتشر شود، به‌طور طبیعی وارد شبکه قاچاق خواهد شد؛ بنابراین دست‌اندرکاران اصلی فیلم باید خود متوجه این مسئله می‌بودند تا این‌گونه خودخواسته موجب انتشار غیرقانونی فیلم نمی‌شدند. سازمان سینمایی کشور بر ‌اساس وظیفه ذاتی خود که یکی از مهم‌ترین آنها حمایت از اکران آثار سینمایی و مدیریت اقتصاد سینماست، صرف‌نظر از رفتار متخلفانه عوامل فیلم، تلاش کرد تا با اتخاذ رویکرد اصلاحی و تعاملی مشکل فیلم مذکور را حل کند؛ اما هر بار به دلیلی که عمده آن هم به عوامل سازنده فیلم برمی‌گشت، این امر میسر نشد و جلسات پی‌در‌پی ما برای حل‌وفصل مشکلات فیلم بی‌نتیجه ماند».

به گفته او، تمکین‌نکردن صاحبان فیلم به انجام اصلاحات پیش از حضور در جشنواره کن و اکران عمومی فیلم در خارج از کشور پیش از اخذ مجوزهای لازم و مخالفت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برای اکران فیلمی که علاوه بر مضمون و محتوای تلخ و ناامیدکننده، کار خود را با قانون‌شکنی شروع کرده بود، از‌جمله دلایلی بود که موجب لاینحل باقی‌ماندن مسئله و مشکل این فیلم شد.

او خاطرنشان کرد: «البته در دو ماه اخیر سرمایه‌گذار و تهیه‌کنندگان و کارگردان فیلم برای هرگونه اصلاح اعلام آمادگی کردند که سرانجام با وساطت رئیس سازمان، شورای پروانه نمایش سینمایی، با بازبینی فیلم موافقت کرد. شورا پس از بازبینی، اصلاحات جدی و اساسی به فیلم داشت که قرار شد در صورت موافقت وزیر ارشاد با اصل موضوع اکران برادران لیلا، اصلاحات مدنظر شورا نیز در اختیار عوامل فیلم گذاشته شود تا مسیر طبیعی فیلم برای رسیدن به اکران عمومی طی شود؛ اما درست در همین ایام و پیش از تعیین تکلیف نهایی، انتشار نسخه غیرقانونی در فضای مجازی و قاچاق گسترده فیلمی که خود به‌طور غیرقانونی در خارج از ایران منتشر شده بود، تمام معادلات ما برای حل‌وفصل این مسئله را به هم ریخت و فیلم بدون هرگونه مراقبت و اصلاح و بدون دریافت حتی یک مجوز نمایش از سازمان سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وارد بازار شده  و به دست مخاطبان رسید».

سهرابی در پایان تأکید کرد: «همان‌گونه که پیش‌تر هم اعلام شده است، تعامل همه‌جانبه و فراگیر با هنرمندان و مساعدت و حمایت ویژه از آثار سینمایی جزء اولویت‌ها و تکالیف ذاتی سازمان سینمایی بوده و هست و بی‌تردید این رویکرد کماکان ادامه خواهد داشت؛ اما این سازمان ضمن اتخاذ رویکردی تعاملی و حمایتی، در راستای صیانت از شأن و اعتبار سینمای شریف ایران و حفظ و ارتقای اعتماد عمومی به این هنر-صنعت تأثیرگذار، نه‌تنها در صدور پروانه ساخت، بلکه در صدور مجوز نمایش آثار نیز هیچ‌گونه مسامحه‌ای با افراد خاطی در دستور کار ندارد و چنانچه فیلمی بدون طی مراحل قانونی تولید یا پیش از اخذ مجوز نمایش منتشر شود، تبعات اخذ این قبیل تصمیمات و رویه‌های غیرقانونی بر عهده سازندگان اثر است».

پس از این صحبت‌ها، سعید روستایی با انتشار پستی در اینستاگرام نوشت. «عجیب است! ارشاد دست پیش می‌گیرد، پس نیفتد! ما مدت‌هاست حرف‌های زیادی داریم و به درخواست ارشاد سکوت کرده‌ایم و خدا را شکر شما شاهد عملکرد و نتیجه عملکردشان هستید. از دست ما هم کارهای زیادی برمی‌آید که تاکنون باز هم به درخواست ارشاد کاری نکرده‌ایم، این‌گونه پیش برود، هم می‌گوییم و هم انجام می‌دهیم. هرچند عاقبت درگیری با ارشاد (که دائم می‌گوید از دست ما خارج است) درگیری با ارگان‌های زیادی است که البته از صدقه سر همین ارشاد پای ما به تک‌تک آنها کشیده شده. فقط مانده زندان».

واکنش منتقدان و مخاطبان

بیراه نیست اگر تازه‌ترین اثر سینمایی سعید روستایی را فیلم جنجالی سال بدانیم؛ فیلمی که با حضورش در جشنواره فیلم کن باعث شد قوانین برای فیلم‌هایی که مایل به حضور در جشنواره‌های خارجی هستند، تغییر کند و هرگونه حضور و نمایش فیلم سینمایی در مجامع و جشنواره‌های خارجی مستلزم اخذ پروانه نمایش شود و تخلف تهیه‌کنندگان در این مورد، موجب خدشه در صدور پروانه نمایش، اکران و تولیدات بعدی کارگردان و تهیه‌کننده می‌شود.

اما فارغ از توقیف و عرضه نسخه قاچاق فیلم که موضوع بحث‌برانگیز چند هفته گذشته سینمای ایران است، کیفیت تازه‌ترین ساخته روستایی نکته‌ای است که بسیاری از موافقان و مخالفان فیلم را روبه‌روی یکدیگر قرار داده است. بسیاری از منتقدان اثر او را شعارزده، پریشان و باورناپذیر توصیف می‌کنند. فیلمی که مسیری مطابق با دو فیلم پیشین روستایی را طی می‌کند، با این تفاوت که این بار با فیلم‌نامه‌ای نامنسجم و شخصیت‌های باورناپذیر روبه‌رو هستیم. مخالفان این فیلم معتقدند کیفیت فیلم به مراتب از ساخته‌های پیشین کارگردان در رده‌های پایین‌تری قرار می‌گیرد و زمان طولانی فیلم و شلختگی در بیان آنچه مدنظر فیلم‌ساز بوده، موجب ساخت اثری کم‌مایه شده است.

در مقابل گروهی این فیلم را اثری اجتماعی و نقادانه توصیف و دغدغه‌مندی فیلم‌ساز در بیان آسیب‌های اجتماعی را  تحسین می‌کنند.