دو طرح قاتل زاینده‌رود

بهرام نادی: تحلیلگران آب‌و‌هوا در دهه 1950 میلادی معتقد بودند که براساس سوابق تاریخی آب‌و‌هوا و پیدا‌کردن شرایط مشابه، می‌توان حدس زد که آب‌و‌هوا در آینده چطور خواهد بود، اما ریاضی‌دان و هواشناس آمریکایی ادوارد لورنز به این قضیه مشکوک بود.

 او برنامه‌ای کامپیوتری را اجرا کرد تا شبیه‌سازی‌های متعدد آب‌و‌هوایی را آزمایش کند. او دریافت که گرد‌کردن یک عدد از شش رقم اعشار به سه رقم اعشار سبب ایجاد تغییرات شگرف در پیش‌بینی‌های دوماهه آب‌و‌هوایی می‌شود.

او عبارت اثر پروانه‌ای را اولین‌بار در سال ۱۹۷۲ و با مقاله‌ای با عنوان «آیا بال‌زدن پروانه‌ای در برزیل می‌تواند باعث ایجاد تندباد در تگزاس شود؟» مطرح کرد. براساس این نظریه، تغییری کوچک مانند بال‌زدن یک پروانه در یک سیستم آشوبناک مانند جو زمین، می‌تواند باعث تغییرات شدید و حتی وقوع توفان در مکانی دیگر در آینده شود.

سال‌ها بعد، پیتر دیزیکز، روزنامه‌نگار علمی بوستون‌گلوب گفت: «همان‌طورکه لورنز می‌گوید، ارتباطات متقابل بی‌شمار طبیعت به این معناست که بال‌زدن پروانه‌ای می‌تواند به توفان منجر شود یا از وقوع آن جلوگیری کند. به‌طور مشابه، اگر حتی تغییر کوچکی در طبیعت ایجاد کنیم، هیچ‌گاه نمی‌فهمیم که اثرات آن اختلال چه بوده است؛ چراکه تغییرات متعاقب آن به‌قدری پیچیده و در‌هم‌تنیده است که نمی‌توان آنها را  به حالت قبل برگرداند.

سیستم‌ها اغلب زمانی که بازخورد وجود داشته باشد، آشوبناک می‌شوند. یک نمونه خوب از این وضعیت رفتار بازار بورس است. زمانی که ارزش سهامی افزایش یا کاهش می‌یابد، مردم به خرید یا فروش آن تمایل پیدا می‌کنند؛ سپس این وضعیت بر قیمت سهام تأثیر می‌گذارد و باعث می‌شود تغییرات قیمت آن ناآرام‌تر شود. بازخورد یکی از قواعد تئوری آشوب است.

مطالب فوق اشاره‌ای به یک تئوری علمی در یک سیستم پویا بود. حال اشاره‌ای به کاربرد این تئوری در محدوده زندگی خود داشته باشیم.

مورد اول: طرح طوبی با هدف حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع آب و خاک کشور و‌ ایجاد فرصت شغلی از طریق احداث باغ با استفاده از درختان مثمر به منظور بهبود کیفیت میوه‌های خشکباری صادراتی و غیرمثمر (‌زراعت چوب) با اولویت‌ مندرج در بند (‌الف) تبصره (20) قانون بودجه سال 1381 کل کشور اجرا شد.

مطابق اطلاعات اداره جهاد کشاورزی استان چهار‌محال‌و‌بختیاری سطح زیر کشت باغات در استان طی چهار دهه عموما بعد از طرح طوبی از 12 هزار هکتار به 42 هکتار افزایش یافته است. (معادل 30 هزار هکتار) و شهرستان سامان و بن قطب تولیدات باغی چهارمحال‌و‌بختیاری هستند.

این مورد یکی از موارد افزایش برداشت از آب سطحی جاری در زاینده‌رود بود.

مورد دوم: طرح فولادسازی در کارخانجات ذوب‌آهن اصفهان به‌عنوان اولین و بزرگ‌ترین کارخانه تولیدکننده فولاد ساختمانی و ریل در ایران و بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات طویل در خاورمیانه است که با ظرفیت سه میلیون و ۶۰۰ هزار تن فولاد و فولاد مبارکه به‌عنوان بزرگ‌ترین مجتمع صنعتی کشور و بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد تخت در خاورمیانه و شمال آفریقا با تولید بیش از هفت‌میلیون تُن تختال و ۱۰ میلیون تُن فولاد خام.

 یک نگاه افزایش تولید فولاد کشور، قطع وابستگی در واردات فولاد، افزایش صادرات، افزایش اشتغال و... در نگاه دیگر افزایش مصرف آب سطحی و زیرزمینی (تقریبا چهار تا پنج مترمکعب آب به‌ازی تولید هر تن فولاد)، افزایش مصرف شدید انرژی شامل برق تولیدشده از سوخت فسیلی و مصرف مستقیم گاز طبیعی و در نتیجه تولید تقریبی یک تن دی‌اکسید کربن به‌ازای تولید یک تن فولاد، افزایش بارگذاری جمعیتی، مهاجرت و لزوم توسعه مسکن که برای نمونه می‌توان به شهرک فولاد‌شهر (32 هزار واحد مسکونی)، مسکن مهر فولاد‌شهر (33 هزار واحد مسکونی)، مسکن ملی فولاد‌شهر (30 هزار واحد مسکونی) اشاره کرد.

نمونه‌های دیگری از جمله افزایش نقدینگی، افزایش تورم و کاهش قدرت خرید عمومی، آب مجانی قابل برداشت از منابع آب زیرزمینی و آب‌های سطحی، پایین‌بودن حامل‌های انرژی برای پمپاژ آب، سبب شده است که بتوان در شرایط غیررقابتی‌بودن بخش کشاورزی همچنان به برداشت بی‌رویه آب و تولیدات کشاورزی با فناوری پایین  ادامه داد.

موارد فوق را نمی‌توان به‌صورت یک اثر کوچک مانند بال‌زدن پروانه در نظر گرفت و اثرات شگرف تصمیات فوق را می‌توان در کاهش شدید جریان آب سطحی و خشک‌شدن زاینده‌رود، خشکی تالاب گاو خونی، کاهش شدید منابع آب زیرزمینی به عنوان منابع حیاتی برای تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت، افزایش فرونشست زمین (با حداکثر نرخ فرونشست سالانه 18 سانتی‌متر در دشت اصفهان) و آسیب‌های شدید وارده به ساختمان‌های مسکونی، آثار تاریخی، بیمارستان‌ها، مدارس و...، تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاک، افزایش ریزگردها، افزایش آلودگی هوا ناشی از مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی، تغییرات و نابودی در گونه‌های گیاهی و جانوری و...  مشاهده کرد.

لازم است که یادآوری کنم تحقیقات این‌جانب منحصر به فرونشست زمین و اثرات فرونشست بر سازه‌هاست که به‌صورت نمونه می‌توان به تعطیلی و تخلیه پنج مدرسه در ابتدای سال تحصیلی 1401 در ناحیه 5 آموزش و پرورش اشاره کرد.

پس آنچه به‌صورت مختصر به آن اشاره شد تصویب طرح طوبی در سال 1381، انتقال فولاد مبارکه به اصفهان و... می‌تواند منجر به مهاجرت و ایجاد ساخت‌وسازه در یک بخش و تخریب مدرسه و جابه‌جایی دانش‌آموز یا آسیب شدید به یک اثر تاریخی مانند مسجد علیقلی آقا یا فرودگاه و خطوط ریلی و دکل برق در بخش دیگری شود.