اقتصاد و حال ناخوش کره زمین

سیدجوادجمالی - کارشناس اقتصادی

جیمز وات آغازگر فصل نوینی در تاریخ بشریت بود؛ اختراع موتور بخار در سال 1690 دریچه جدیدی به سوی دنیای مدرن گشود. به مرور زمان صنعت حمل‌ونقل (دریایی و ریلی) توسعه یافت، صنعت نساجی و ریسندگی تحول شگرفی را در قرن‌های 18 و 19 تجربه کرد، هر روز بر تعداد کارخانجات افزوده می‌شد، اقتصاد وارد مرحله رشد فزاینده تولید شده بود. اما نکته قابل تأمل این است که تولید فزاینده زمانی بادوام خواهد بود که همراه با رشد مصرف باشد؛ بنابراین کشورهای صنعتی که حال با مازاد تولید مواجه بودند، با لشکرکشی به سایر نقاط کره زمین درصدد تصاحب مستعمرات جدید برآمدند. اکنون می‌توانستند روی بازارهای مصرف جدید حساب باز کنند (البته مستعمرات جدید امکان فراهم‌کردن منابع ارزان برای کشورهای صنعتی و کاهش بهای تمام‌شده تولید را نیز میسر کردند). آنچه رخ داد، رشد سود صنایع و بنگاه‌های اقتصادی بود. حال دیگر نظام فئودالی جایش را به نظام کارخانه‌ای و صنعتی داده بود. در این شرایط رقابت برای کسب بازدهی بالاتر بین کارخانجات و اقتصادها شکل گرفت. همین امر باعث شد به صورت روزافزون در قرن بیستم شاهد جهش اختراعات و رشد فناوری و تکنولوژی باشیم. با رشد تکنولوژی، محصولات فراوانی روانه بازارها شد که توانست رفاه مصرف‌کننده را ارتقا دهد. از سوی دیگر با بهبود عملکرد اقتصادی، کارگرانی که در زمین فئودال‌ها فعالیت می‌کردند، حال می‌توانستند درآمد به‌مراتب بهتری را کسب کنند. رشد تکنولوژی و بهره‌وری، افزایش رفاه مصرف‌کننده و ارتقای درآمد نیروی کار، همگی عواملی بودند که باعث رشد جمعیت کره زمین شدند. جمعیت کره زمین ابتدای قرن 18، یک میلیارد نفر، ابتدای قرن 19، حدود دو میلیارد نفر و ابتدای قرن بیست، نزدیک به شش میلیارد نفر و هم‌اکنون هشت میلیارد نفر است. از سوی دیگر پیشرفت علم پزشکی کمک شایانی به بشریت کرد. به عنوان نمونه در قرن 18 از هر شش فرزند تازه به دنیا آمده تنها دو نفر زنده می‌ماندند. در حال حاضر این عدد تقریبا نزدیک به صد درصد است. همچنین متوسط طول عمر در این مدت به دو برابر افزایش یافته است. رشد جمعیت عاملی حیاتی برای تضمین رشد مصرف و افزایش تداوم سود بنگاه‌ها در اقتصاد بود. در قرن بیستم به‌خصوص بعد از جنگ جهانی دوم، همگام با رشد اقتصادی، آتش مصرف‌گرایی شعله‌ورتر شد. تلویزیون و تبلیغات، هیزم‌های این آتش بودند. در دهه 1950 تنها 10 درصد از آمریکایی‌ها تلویزیون داشته و در دهه 1960 این عدد بالاتر از 90 درصد شد. یکی از اصول اساسی تبلیغات این بود که کار می‌کرد تا مخاطبان خواهان آن چیزی باشند که نیاز ندارند. صنعت مد در صنعت پوشاک دقیقا همین حربه را به کار گرفت.

یکی دیگر از رخدادهایی که هم‌زمان با صنعتی‌شدن اقتصاد به وقوع پیوست، توسعه زندگی شهرنشینی بود. جذابیت‌های زندگی شهرنشینی باعث مهاجرت خیل عظیمی از روستاییان شد. شهرهای بزرگ به‌سرعت فزونی یافتند. در سال 1800 تنها پکن و لندن جمعیت بالای یک میلیون داشتند. در ابتدای سال 1900، 15 شهر، در ابتدای سال 2000 حدود 370 شهر و هم‌اکنون نزدیک به 700 شهر جمعیتی بالغ بر یک میلیون نفر دارند. در حال حاضر 83 درصد جمعیت آمریکا شهرنشین است. توسعه شهرنشینی خود محرکی بود بر افزایش بی‌رویه مصرف انواع کالاها در سرتاسر کره زمین.

آنچه تشریح شد بیان کوتاهی بود از ارتقای تکنولوژی، رشد تولید و صنعت، بهبود قابل توجه اقتصاد و در نهایت رشد جمعیت کره زمین و افزایش سرسام‌آور مصرف. از زمان بروز انقلاب صنعتی تاکنون رشد تولید، صنعت، مصرف و رشد اقتصادی همواره متقارن بوده است با استفاده فزاینده از منابع کره زمین. آنچه به‌خصوص از اواخر قرن بیستم به بعد رخ داده، رفتار بی‌رحمانه با کره زمین بوده است. از یک سو تولید و مصرف بی‌رویه باعث بهره‌برداری بی‌حد و اندازه از منابع کره زمین مانند جنگل‌ها، آب‌های شیرین و آب‌های اقیانوس‌ها و... شد و از سوی دیگر در سطح وسیعی آلودگی آب‌ها، منابع زیرزمینی، هوا و خاک را سبب شد. در حال حاضر 38 درصد سطح کره زمین در معرض بیابان‌زایی است. یک میلیون گونه گیاهی و گونه جانوری از هشت میلیون گونه موجود، در معرض خطر انقراض قرار دارند. همچنین بیش از 40 درصد مرجان‌ها از بین رفته و با کاهش قابل توجه پلانکتون‌ها که مواد غذایی موجودات اقیانوسی را تأمین می‌کنند، مواجه هستیم. از سال 1990 تاکنون مصرف کودهای شیمیایی هشت برابر شد که عاملی است برای آلودگی خاک و آب و فرسایش خاک. آنچه بدیهی است، این است که بین رونق‌های اقتصادی ایجادشده و شرایط نامساعد کره زمین رابطه معنی‌داری وجود دارد. به بیان فرید زکریا در کتاب کرونا و 10 درس برای آینده، زمانی که شما بیش از توان از اتومبیل خود استفاده می‌کنید، موتور خودرو شما تحت فشار قرار می‌گیرد و بیش از حد گرم می‌شود و در معرض انفجار است. هم‌اکنون نیز موتور کره زمین نزدیک به وضعیت انفجار قرار دارد.

عمومی و اجتماعی‌کردن هزینه‌ها توسط بنگاه‌های اقتصادی، عاملی تأثیرگذار در وقوع این رخداد بوده است. سال‌ها بنگاه‌های اقتصادی صرفا به منظور حداکثرکردن سود و منافع خود نسبت به هزینه‌های اجتماعی و بیرونی بی‌توجه بوده‌اند. برای حل برخی مشکلات بزرگ مانند نجات کره زمین از نابودی، تنها اقدامات فردی و اراده فردی کافی نیست، بلکه راه‌حل آن داشتن اراده و اقدامات جمعی است. هرچند سال‌هاست با برگزاری جلسات بین‌المللی و وضع قوانین سخت‌گیرانه تلاش شده است جلوی تشدید بحران کره زمین گرفته شود، با‌این‌حال، نجات کره زمین اقدامات و تصمیمات جدی‌تری را می‌طلبد.