تفاوت قصاص و اعدام چیست؟

برای یافتن تفاوت قصاص و اعدام ابتدا ضروری است با معنای حقوقی هر‌ یک آشنا شویم. دو مجازات قصاص و اعدام در عرف محاوراتی گاهی به یک معنا به کار می‌روند، البته ممکن است اشتباهی هم نباشد؛ اما از نظر حقوقی، تفاوت‌های دقیقی میان مجازات قانونی قصاص و مجازات اعدام وجود دارد. به طور کلی در نظام حقوقی ایران واژه اعدام یا دار‌زدن درباره همه انواع مجازات‌ سالب نفس به کار می‌رود. مجازات قصاص حق شخصی مجنی‌علیه یا اولیای‌دم او است مبنی بر اینکه عین جنایت ارتکاب‌یافته را به دستور دادگاه بر جانی اجرا کنند. قصاص مجازاتی است که ریشه دینی دارد و تنها در موارد ارتکاب جنایت بر نفس، عضو یا منافع اشخاص اجرا می‌شود. در‌عین‌حال غیر از قصاص، مجازات‌های سالب نفس دیگری نیز وجود دارد که تحت عنوان کلی اعدام در قانون مجازات اسلامی از آن بحث می‌شود؛ از‌جمله جرائمی که مجازات اعدام را برای مرتکب در پی دارد، می‌توان به جرم افساد فی‌الارض موضوع ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی اشاره کرد. از نظر حقوقی مجازات اعدام به هرگونه مجازاتی که در نتیجه آن مجرم جان می‌سپارد، اطلاق می‌شود؛ بنابراین فرقی نمی‌کند مجازات اعدام به موجب قصاص جانی باشد یا ارتکاب یکی از جرائم حدی که مجازات اعدام دارد. از سوی دیگر قصاص نیز تنها به جان‌سپردن مجرم منتهی نمی‌شود؛ چرا‌که درباره قصاص عضو و منافع محکوم‌علیه پس از زائل‌شدن منافع یا قطع عضو همچنان زنده می‌ماند. در ادامه نوشتار پیش‌رو برخی از مهم‌ترین تفاوت‌های قصاص و اعدام را از نظر قانون مجازات اسلامی بررسی می‌کنیم.

 از نظر قانونی تفاوت قصاص و اعدام چیست؟

اصلی‌ترین تفاوت قصاص و اعدام این است که قصاص حق شخصی بزه‌دیده یا اولیای‌دم است؛ در‌حالی‌که مجازات اعدام از باب برپایی حدود شرعی اجرا می‌شود. مهم‌ترین تفاوت قصاص و اعدام از منظر قانون مجازات اسلامی به این ترتیب است: اجرای مجازات قصاص ممکن است به فوت محکوم‌علیه منتهی شود که اصطلاحا به آن قصاص نفس می‌گویند و در موارد ارتکاب قتل عمدی و به خواست اولیای‌دم اجرا می‌شود. در عرف گاهی به جای استفاده از عبارت قصاص نفس از واژه اعدام استفاده می‌شود. همان‌طور که اشاره شد، تنها مورد اجرای مجازات قصاص نفس ارتکاب عمدی جرم قتل است؛ موضوعی که سایت میزان در این مقاله به طور کامل این مسائل را شرح داده است. اجرای مجازات قصاص گاه ممکن است تنها به وقوع آسیب بدنی در مجرم مثل قطع عضو یا زائل‌کردن منافع منتهی شود. قصاص عضو باید دارای شرایط زیادی باشد؛ به‌عنوان مثال اجرای قصاص عضو نباید از اندازه جنایت وارد‌شده به مجنی‌علیه بیشتر باشد. همچنین قصاص عضو نباید به سرایت جنایت به دیگر اعضای بدن محکوم‌علیه منتهی شود. قصاص عضو حق شخصی بزه‌دیده یا اولیای‌دم او است. تفاوت قصاص و اعدام را از منظر سقوط مجازات‌ها نیز می‌توان بررسی کرد. چنانچه مجازات قصاص در دادگاه کیفری ثابت شود، به‌جز رضایت اولیای‌دم هیچ راهکار قانونی دیگری برای نجات‌ جان محکوم‌علیه و سقوط مجازات وجود ندارد. این در حالی است که درباره مجازات اعدام، ممکن است در صورت وجود شرایط قانونی خاصی مثل توبه یا عفو رهبری مجازات اعدام ساقط شود یا به مجازات دیگری تبدیل شود. درباره شیوه اجرا نیز تفاوت قصاص و اعدام این است که قصاص لزوما باید به صورت غیرعلنی اجرا شود؛ در‌حالی‌که اجرای مجازات اعدام ممکن است به صورت علنی انجام شود.

 تفاوت قصاص و اعدام از نظر اجرائی

قصاص نفس باید در حضور اولیای‌دم مقتول یا نماینده قانونی آنها اجرا شود. تفاوت قصاص و اعدام از نظر اجرائی این است که آخرین عمل اجرای مجازات قصاص نفس (کشیدن صندلی) ممکن است از طرف ولی‌دم یا وکیل او انجام گیرد. با توجه به قابل گذشت بودن مجازات قصاص حتی تا آخرین لحظه‌های حیات محکوم‌علیه حتی بر بالای دار نیز اولیای‌دم می‌تواند گذشت کند. این در حالی است که اجرای مجازات اعدام با واحد اجرای احکام کیفری قوه قضائیه است. عملیات اجرائی اعدام از طرف نماینده دادستان انجام می‌گیرد.

 مجازات اعدام در چه مواردی اجرا می‌شود؟

علاوه بر مجازات قصاص نفس که به اعدام محکوم‌علیه می‌انجامد، سایر مجازات‌های اعدام در زمره مجازات‌های حدی قرار دارند. در ادامه این نوشتار برخی از مهم‌ترین موارد قانونی را که مجازات اعدام اجرا می‌شود، بررسی می‌کنیم:

اعدام مفسد فی‌الارض: طبق ماده ۲۸۹ قانون مجازات اسلامی هرکس به طور گسترده مرتکب جرائم علیه تمامیت جسمانی افراد، امنیت عمومی، اقتصاد، محیط زیست و... شود، در صورت وجود قصد مجرمانه به‌عنوان مفسد فی‌الارض شناخته شده و به مجازات اعدام محکوم می‌شود.

اعدام محارب: در قانون مجازات اسلامی برای محاربه چهار مجازات (اعدام، صلب، تبعید و بریدن دست راست و پای چپ) تعیین شده است. قاضی دادگاه کیفری با توجه به شیوه ارتکاب جرم و شرایط پرونده در انتخاب هرکدام از چهار مورد فوق مختار است و تنها می‌تواند یکی را مورد حکم قرار دهد.

اعدام زانی و زانیه: در‌صورتی‌که یک شخص با محارم نسبی خود مرتکب زنا شود، مجازات زانی و زانیه اعدام است. همچنین در‌صورتی‌که یک مرد با زوجه پدر خود زنا کند، به اعدام محکوم می‌شود.

مجازات زانی به‌عنف و اکراه: بر‌ اساس قانون مجازات اسلامی اگر مردی با توسل به زور و عنف با زن یا مرد دیگر نزدیکی کند، به مجازات اعدام محکوم می‌شود. راهزنان، قاچاقچیان و کسانی که دست به سلاح برده و موجب سلب امنیت شهر‌ها و خیابان‌ها می‌شوند نیز به مجازات اعدام محکوم می‌شوند.

اعدام کسی که برای چهارمین بار مرتکب جرم حدی شود: در‌صورتی‌که یک نفر مرتکب جرم حدی مثل سرقت حدی، قذف یا زنا شود و هر سه بار مجازات حدی بر او اجرا شود، در صورت ارتکاب چهارمین جرم حدی و اثبات آن، به مجازات اعدام محکوم می‌شود.