آخرین باری که لب «هامون» تر شد

زینب رحیمی: در سه سال گذشته افغانستان باید دو‌میلیارد‌و 460 میلیون مترمکعب آب به ایران می‌داد؛ اما براساس آمار غیررسمی مجموع آب پرداخت‌شده زیر 60 میلیون مترمکعب بوده است. این روزها حقابه ایران از رودخانه هیرمند و اختلاف جمهوری اسلامی ایران و طالبان افغانستان موضوع داغ رسانه‌های هر دو کشور است. شاید بسیاری ندانند که تالاب هامون سه بخش است؛ شامل هامون صابری، هامون پوزک و هامون هیرمند. تالابی به مساحت پنج‌هزار‌و 660 کیلومتر مربع که سه‌هزار‌و 820 کیلومتر مربع آن در ایران و مابقی در خاک افغانستان است. هامون ایران و افغانستان از بی‌آبی رنج می‌برند. قربانی اختلافات بین دو کشور اکوسیستم تالاب هامون و قطعا شهروندان حاشیه آن است. هامون‌ حالا خشک خشک است. آخرین باری که هامون به خودش آب دیده، چه زمانی بوده؟ در پاسخ به این سؤال رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون به «شرق» می‌گوید: «آخرین باری که هامون آب داشت، مربوط به سال ۱۳۹۸ شمسی و سیلابی است که در آن سال اتفاق افتاد. بعد از وقوع سیل، هامون‌ها آبدار شدند؛ اما چند ماه بعد خشک شدند و این وضع خشک نگران‌کننده تا امروز ادامه دارد».

‌بدهی 2.5 میلیاردی افغانستان به ایران

جواد میردار حریجانی با بیان اینکه در سه سال گذشته ایران زیر 60 میلیون مترمکعب آب از رودخانه هیرمند دریافت کرده است، توضیح می‌دهد که «در سال آبی 1400-1399 تنها 32 میلیون مترمکعب آب به ایران رسید. در سال آبی 1401-1400 حدود 27 میلیون مترمکعب و در سال 1402-1401 حدود 700 هزار مترمکعب. درحالی‌که طبق معاهده آبی ایران و افغانستان در سال 1351، سالانه باید 820 میلیون مترمکعب حقابه از رودخانه هیرمند به ایران پرداخت شود. در سه سال گذشته مجموعا افغانستان باید دومیلیارد‌و 460 میلیون مترمکعب آب به ایران می‌داد؛ اما براساس آمار غیررسمی مجموع آب پرداخت‌شده زیر 60 میلیون مترمکعب بوده، در نتیجه طرف افغانستان به مفاد معاهده آبی پایبند نبوده است».

‌انتقال آب به زاهدان؛ انتقاد یک کارشناس افغانستان

در روزهای گذشته طرف افغانستان هم ایران را به بدعهدی متهم کرده و اینکه در بعضی سال‌ها خیلی بیشتر از سهمش، آب از هیرمند دریافت کرده، بدون اینکه مبلغی بابت آن پرداخت کرده باشد. از سوی دیگر به‌تازگی «نجیب آقافهیم وزیر دولت اشرف غنی» از زیاده‌خواهی دولتمردان ایران در موضوع حقابه هیرمند در دوران کاری خود انتقاد و از منحرف‌کردن جریان آب هیرمند به سمت زاهدان از طرف دولت ایران گلایه کرد؛ اقدامی که مانع ورود آب به تالاب هامون ایران و باعث خشکی آن شده است. او دلیل خشکی تالاب هامون را ذخیره‌کردن آب ورودی از افغانستان در چاه‌‌نیمه‌های زابل دانست. چاه‌نیمه‌ها، چاله یا گودال‌هایی است که حقابه ایران از طریق کانال‌هایی داخل آن ریخته و برای مصرف سالانه سیستان ذخیره می‌شود.

‌ظرفیت چاه‌نیمه‌های زابل

با توجه به این انتقاد، سؤال مهم آن است که بر‌اساس قرارداد آبی ایران و افغانستان در دوره پهلوی دوم، ایران 820 میلیون مترمکعب حقابه توافقی را باید صرف چه کارهایی کند؟ رئیس پژوهشکده تالاب هامون تأکید دارد که «در عهدنامه کاملا مشخص شده که این 820 میلیون مترمکعب برای شرب و معیشت مردم منطقه سیستان است. متأسفانه در این قرارداد هیچ سهمی به طور جداگانه برای محیط زیست یعنی تالاب هامون در نظر گرفته نشده است».

میردار با اشاره به اینکه چاه‌نیمه‌های زابل حدود یک‌میلیارد‌و 500 میلیون مترمکعب ظرفیت دارد، می‌گوید: «اگر این چاه‌نیمه‌ها نبودند، منطقه سیستان خیلی زودتر خالی از سکنه شده بود. آبی که از هیرمند وارد ایران شده، در این چاه‌نیمه‌ها ذخیره و از طریق لوله‌کشی، آب آشامیدنی و کشاورزی مورد نیاز برای مردم سیستان را تأمین می‌کند».

‌70 میلیون شرب، مابقی برای کشاورزی؛ سهم هامون چقدر است؟

مردم سیستان شدیدا نگران بی‌آبی هستند. در چند سال گذشته چند بار در مجلس شورای اسلامی و دولت درباره راه‌حل جایگزین برای تأمین نیاز شرب و کشاورزی شهروندان سیستان و ضرورت عدم وابستگی این منطقه به آب ورودی از افغانستان اشاره شده؛ اما راه به جایی نبرده است. نیاز آبی سیستان چقدر است؟ رئیس پژوهشکده تالاب هامون پاسخ می‌دهد که «تقریبا نیاز شرب سیستان سالانه حدود 20 میلیون مترمکعب است. 50 میلیون مترمکعب هم برای شرب زاهدان منتقل می‌شود. مابقی هم به مصرف کشاورزی می‌رسد. ضمن اینکه طبق آمار غیررسمی سالانه حدود 150 تا 300 میلیون مترمکعب هم در چاه‌نیمه‌ها تبخیر و هدر می‌شود».

‌هامون برای احیا چقدر آب می‌خواهد؟

با این اوصاف واضح است که اگر طرف افغانستان هم به معاهده پایبند باشد و 820 میلیون مترمکعب آب را بدهد، با توجه به ظرفیت 1.5 میلیاردی چاه‌نیمه‌ها آبی برای تالاب هامون باقی نمی‌ماند. این در حالی است که بر‌اساس مطالعات پژوهشکده هامون در سال‌هایی که بارندگی نرمال باشد، هامون صابری و هامون هیرمند برای زنده‌شدن به شش میلیارد مترمکعب آب نیاز دارند و در سال‌های کم‌بارش، حداقل دو میلیارد مترمکعب نیاز آبی این دو بخش از تالاب هامون است.

در روزهای گذشته تعدادی از کارشناسان افغانستان اشاره می‌کنند که در بعضی سال‌ها ایران بیشتر از حقابه قانونی‌اش از هیرمند آب گرفته؛ چون در افغانستان امکانی برای کنترل کامل جریان آب هیرمند یا حتی سیلاب‌های این حوضه آبریز وجود نداشته است. رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در‌این‌باره با بیان اینکه در معاهده آبی 1351 به تأثیر سیلاب در افزایش سهم آبی ایران از رودخانه هیرمند اشاره‌ای نشده است، می‌گوید: «در قرارداد بین ایران و افغانستان تنها اشاره شده که در سال‌های آبی نرمال، ایران باید ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب دریافت کند و درباره دریافت مقدار آب بیشتر افغانستان حق تصمیم‌گیری دارد؛ اما شاهدیم که افغانستان از دادن همین 820 میلیون مترمکعب هم در برخی سال‌ها اجتناب کرده و انکار نمی‌کنم که در بعضی سال‌ها هم بیشتر از این مقدار، آب وارد ایران شده؛ چون امکان کنترل آن را نداشتند. باوجود‌این باید دقت کنیم که در معاهده آبی دو کشور، دقیقا اشاره شده که ایران سالانه باید 820 میلیون دریافت کند؛ یعنی اگر در یک سال افغانستان هزار میلیارد مترمکعب آب هم داد، به این معنا نیست که سال بعد باید از آن 820 میلیون مترمکعب کم کند. در قرارداد حتی میزان پرداخت حقابه ایران از هیرمند با ذکر ماه‌های سال نوشته شده و این به آن معنا نیست که اگر یک ماه بیشتر آب داد ماه بعد آب ندهد». ایران حقابه‌اش از هلمند را می‌خواهد؛ اما افغانستان اعلام کرده که به دلیل خشکسالی و کاهش بارندگی امکان دادن حقابه را ندارد. اگر آب به ایران نرسد، علاوه بر شهروندان سیستان در ایران، به دلیل احتمال خیزش گرد‌و‌خاک از تالاب خشک هامون مردم هر دو کشور متضرر خواهند شد. فراموش نکنید؛ هامون گرچه سه تکه است؛ اما اگر آب برسد، یک تالاب یکپارچه می‌شود. بخش اعظم هامون پوزک در خاک افغانستان، هامون صابری روی مرز مشترک دو کشور و هامون هلمند یا هیرمند در خاک ایران واقع شده؛ اما در سال‌های پرآبی اینها به هم متصل می‌شدند و وقتی از بالا نگاه می‌کردی، انگار هامون مرز سیاسی ایران و افغانستان را به شوخی گرفته و دو کشور را به جزءهایی از یک کل بزرگ تبدیل کرده بود.

در روزهای گذشته مقامات جمهوری اسلامی ایران و طالبان افغانستان با زبان غیرمرسوم با یکدیگر سخن گفتند. زبانی که شاید مورد تأیید متخصصان دیپلماسی و کارشناسان آب نباشد. به نظر می‌رسد مذاکره و توافق تنها راه برون‌رفت از اختلاف کنونی است.