واگنر؛ از سرسپردگی تا تمرد

از یوگنی پریگوژین ۶۲ ساله، به عنوان بنیان‌گذار گروه واگنر یاد می‌شود. او که از الیگارش‌های روس است، پیش از این نزدیک به دایره قدرت در مسکو بود. این گروه پیش از این در سال ۲۰۲۱ از سوی اتحادیه اروپا به عنوان «گروه تروریستی» تحریم شده بود و بروکسل در آن موقع، علت وضع تحریم‌ها را «اقدامات بی‌ثبات‌کننده» گروه واگنر در اوکراین و چند کشور آفریقایی اعلام کرده بود. جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز اعلام کرده بود که گروه واگنر «ابزار روسیه در جنگ هیبریدی (چند بعدی)» است.

شبه‌نظامیان گروه واگنر در چند کشور آفریقایی از جمله جمهوری آفریقای مرکزی و مالی حضور دارند. با این حال مزدوران این گروه بیش از هر چیز با حضورشان در اوکراین، سوریه و لیبی شناخته می‌شوند. اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۰ نیز یوگنی پریگوژین، یکی از الیگارش‌های روس و حامی مالی گروه واگنر را تحریم کرده بود.

آمریکا نیز یوگنی پریگوژین را به دلیل حمایت مالی از شبکه‌ای از «اوباش مجازی» و دخالت در انتخابات‌های سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۸ در ایالات متحده تحریم کرده بود. یوگنی پریگوژین در دهه اول زمامداری ولادیمیر پوتین صاحب رستوران‌هایی بود که رئیس‌جمهوری روسیه برای صرف غذا به آنها مراجعه می‌کرد. او به همین دلیل بعدها به «آشپز پوتین» معروف شد. ولادیمیر پوتین میهمانان خارجی خود از جمله جورج دبلیو بوش، رئیس‌جمهوری پیشین‌ آمریکا را به یکی از رستوران‌های یوگنی پریگوژین می‌برد. یوگنی پریگوژین مانند ولادیمیر پوتین اهل سنت‌پترزبورگ است. او برای سال‌هایی طولانی در زمینه تأمین وعده‌های غذایی نهادها و شرکت‌ها فعالیت می‌کرد و برنده مناقصه‌های ارزشمندی برای سرو غذا در کرملین، مدارس و ارتش روسیه شده بود. ارتباط او با وزارت دفاع روسیه همچنین نزدیکی‌اش با ولادیمیر پوتین احتمالا در نقش‌‌آفرینی‌اش در حمایت مالی از گروه واگنر بی‌تأثیر نبوده است. نام گروه واگنر اولین بار در سال ۲۰۱۴ هم‌زمان با جنگ در شرق اوکراین بر سر زبان‌ها افتاد. شبه‌نظامیان این گروه در آن زمان همراه با جدایی‌طلبان شرق اوکراین با نیروهای دولتی می‌جنگدیدند. دامنه نفوذ گروه واگنر پس از آن به‌تدریج به خاورمیانه و کشورهای آفریقایی گسترش یافت. شبه‌نظامیان واگنر در سوریه و لیبی حضور داشتند و اتحادیه اروپا بر این باور است که ردپای شبه‌نظامیان واگنر در سودان و موزامبیک هم دیده می‌شود. تا قبل از حمله روسیه به اوکراین در سال گذشته میلادی، به طور رسمی هیچ‌گونه ارتباطی بین گروه واگنر و دولت روسیه وجود نداشت و کارکرد اصلی این گروه برای مسکو، عمدتا فراهم‌کردن زمینه دخالت نظامی در کشورهای مختلف بدون ارتباط مستقیم با دولت روسیه بود. مسکو نیز همواره ارتباط بین دولت روسیه و گروه واگنر را رد می‌کرد و به این ترتیب روسیه بدون اینکه مجبور به پذیرش مسئولیت اقدامات این گروه باشد، اهداف خود را در کشورهایی که شبه‌نظامیان واگنر حضور داشتند، دنبال می‌کرد و نفوذش را گسترش می‌داد.

حکومت روسیه حتی در ابتدا تا جایی پیش رفت که وجود آشکار گروه واگنر را انکار می‌کرد و فعالیت پیمانکارهای نظامی در این کشور را غیر‌قانونی می‌دانست. سازمان ملل متحد همچنین شبه‌نظامیان واگنر را به ارتکاب جنایت جنگی در لیبی متهم کرده است. واشنگتن از گروه واگنر به عنوان «بازوی نیابتی وزارت دفاع روسیه» یاد می‌کند. پیش از این شبه‌نظامیان گروه واگنر به همراه نیروهای ویژه روسیه در اردوگاه مولیکینو در جنوب این کشور آموزش می‌دیدند.

تاکنون جایگاه نامشخص گروه واگنر، در عمل چالشی برای قربانیان شبه‌نظامیان این گروه و دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی محسوب می‌شد زیرا امکان پیگیری اتهام‌ها علیه آن را نداشتند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که یک مجموعه واحد که با نام واگنر به ثبت رسیده باشد، وجود ندارد. گروه واگنر در واقع به شبکه‌ای از شرکت‌ها و گروه‌هایی اطلاق می‌شود که مزدوران را به کار می‌گیرد. گفته می‌شود که نام این شبکه به اسم رمز یکی از فرماندهان آن در شرق اوکراین بر‌می‌گردد. دیمیتری اوتکین که قبلا به عنوان سرهنگ دوم در اداره اطلاعاتی ارتش روسیه خدمت کرده بود، در جریان جنگ داخلی در شرق اوکراین از اسم رمز واگنر استفاده می‌کرد. دیمیتری اوتکین آخرین بار در سال ۲۰۱۶ در جریان مراسمی در تکریم کارکنان نظامی روسیه در کاخ کرملین در انظار عمومی ظاهر شد. تحقیق درباره گروه واگنر برای خبرنگاران می‌تواند خطرناک باشد زیرا گروهی از روزنامه‌نگاران روس که سال ۲۰۱۸ در آفریقای مرکزی درباره فعالیت‌های مزدوران روس تحقیق می‌کردند، در حمله‌ای غافلگیرانه کشته شدند.

در همان سال خبرنگاری که در مورد کشته‌شدن مزدوران واگنر در سوریه تحقیق می‌کرد نیز از بالکن آپارتمانش سقوط کرد و جان باخت. دیگر خبرنگارانی هم که درصدد تحقیق درباره فعالیت‌های گروه واگنر بودند یا تهدید شدند یا مورد اذیت و آزار قرار گرفتند.

برخی می‌گویند که آژانس اطلاعات نظامی روسیه، GRU، مخفیانه گروه واگنر را تأمین مالی و بر آن نظارت می‌کند اما روسیه همواره هرگونه ارتباط واگنر با دولت را رد کرده است. این گروه از سال ۲۰۱۶ در لیبی فعال بوده و از نیروهای وفادار به ژنرال خلیفه حفتر حمایت کرده است. گمان می‌رود که تا هزار شبه‌نظامی واگنر در به‌قدرت‌رساندن حفتر در دولت رسمی در طرابلس در سال ۲۰۱۹ شرکت داشته‌اند. در سال ۲۰۱۷ نیز گروه واگنر برای محافظت از معادن الماس به جمهوری آفریقای مرکزی دعوت شد. گزارش شده که این گروه در سودان نیز فعال است و از معادن طلا محافظت می‌کند. شعله‌های اختلاف واگنر و نظامیان روسیه

 بر سر دراختیارگرفتن هرچه بیشتر منابع جنگ، جنگ‌افزارها و امکانات اقتصادی‌ جنگ اوکراین روشن شد و در جریان اشغال شهر باخموت که بیش از ۳۰۰ روز به طول کشید، زبانه کشید.

برآورد شده در جریان اشغال باخموت، حدود ۳۰ تا ۶۰ هزار نیروی واگنر به دست ارتش اوکراین قربانی شدند. در همان زمان ویدئویی از پریگوژین منتشر شد که در میان جنازه‌ها قدم می‌زد و به سرگی شویگو، وزیر جنگ و والری گراسیموف، رئیس ستاد کل ارتش روسیه ناسزاها می‌گفت و آنها را تهدید می‌کرد. او در ویدئوهای دیگری نیز تلاش داشته تا فرماندهی ارتش روسیه را به چالش بکشد، از جمله در ویدئویی که خطاب به مردم روسیه می‌گفت: فرزندان شما به‌خاطر شویگو و گراسیموف کشته می‌شوند، درحالی‌که آنها در روسیه در خانه‌های امن و عالی خود، راحت نشسته‌اند».

پریگوژین در باخموت فهمید که در تله‌ای افتاده که احتمالا رهبری نظامی روسیه برایش کنده بود و ارتش روسیه به آنها به‌عنوان «گوشت‌های آماده دم توپ» فقط برای مشغول نگه‌داشتن ارتش اوکراین می‌نگرد. در اواخر همان جنگ بود که خبرهایی منتشر شد درباره‌ پیشنهاد معامله‌ پریگوژین به اوکراینی‌ها که در ازای تحویل‌دادن باخموت به نیروهای واگنر، او حاضر به لودادن مواضع کلیدی ارتش روسیه است. البته طرف اوکراینی، به این پیشنهاد با تردید می‌نگریست و چندان به آن توجهی نشان نداد. پریگوژین، چهره‌ای غیر قابل اعتماد است. نیروهای او، گروهی هستند که در ازای آزادی خود، برای روسیه می‌جنگند. در سال‌های اخیر پریگوژین توانسته ارتش خود را با استخدام نیروهای شبه‌نظامی از سراسر منطقه، مانند چچن، سوریه، بلاروس و دیگر کشورها گسترش دهد. بعید است که پریگوژین بتواند در برابر ارتش روسیه که مسلح به توان جنگ‌افزارهای سنگین است، کاری از پیش ببرد اما برخورد با او و مهارش نیز برای ارتش روسیه کار آسانی نیست و درگیری در میان دو بازوی جنگی پوتین، بی‌شک خبر خوشی برای اوکراینی‌هایی‌ است که وزارت دفاعشان به کنایه نوشت: «ما هم تماشا می‌کنیم».