سرشت جمعی توان عمل

شرق: کتاب «توان عمل» نوشته سوزان ماری مکالا که اخیرا با ترجمه عادل مشایخی منتشر شده است، رساله دکتری نویسنده است که در آن می‌کوشد با مفاهیمی که از مواجهه هانا آرنت، دلوز و گواتری استخراج می‌کند، زمینه‌ای برای پاسخ‌گفتن به مسائل مربوط به اندیشه سیاسی و فلسفه اخلاق و فمینیسم فراهم آورد. عادل مشایخی در مقدمه روشنگر خود بر کتاب به نامه‌ای از دلوز خطاب به آرنو ویلانی مربوط به سال 1986 اشاره می‌کند که دلوز در آنجا می‌نویسد «اگر قرار است کتابی شایسته وجودداشتن باشد، سه ویژگی باید داشته باشد: کتابی درخور نمی‌نویسیم مگر درصورتی‌که فکر کنیم کتاب‌هایی که درمورد همان موضوع موردنظر ما یا موضوعی نزدیک به آن نوشته‌ شده‌اند، دچار نوعی اشتباه فراگیرند که این موضع «کارکرد جدلی» کتاب است. دوم، درصورتی‌که فکر کنیم چیزی اساسی درمورد آن موضوع فراموش شده است: «کارکرد بازیابنده کتاب». و دست‌ آخر درصورتی‌که فکر کنیم می‌توانیم مفهوم جدیدی بیافرینیم که «کارکرد خلاقانه» کتاب است. از دید مترجم، این کارکردها (جدل، بازیابی و خلق مفهوم) را در رساله سوزان مکالا می‌توان سراغ گرفت و در کارکرد سوم، «نویسنده با استفاده از مفهوم دلوزی-اسپینوزاییِ «توان عمل» مفهوم جدیدی از عمل سیاسی خلق می‌کند. او نخست به آرنت رجوع می‌کند و نشان می‌دهد که از دیدگاه آرنت، عمل سرشتی جمعی دارد اما از نظر او آرنت صرفا توجه ما را به سرشت جمعی توان عمل جلب می‌کند و درباره چگونگی برساخته‌شدن توان عمل چیزی به ما نمی‌گوید. او سپس می‌کوشد نشان دهد که دلوز و گواتری چگونه با استفاده از مفهوم «سرهم‌بندی» و سایر مفاهیم مرتبط با آن نحوه تکوین توان عمل را تشریح کرده‌اند. این مواجهه آرنت با دلوز و گواتری به باردارشدن مفهوم آرنتیِ «عمل» می‌انجامد. حق با آرنت است: عمل همواره امری جمعی است؛ اما توجه به نحوه برساخته‌شدنش روشن می‌سازد که آن جمعی که با شکل‌گرفتنش توان عمل تکوین پیدا می‌کند نه جمعی انسانی، بلکه سرهم‌بندی یا بدنی جمعی است که از عناصر نامتجانس (هم انسانی و هم ناانسانی) ترکیب شده است». این کتاب، نه‌تنها نسبت‌های تازه‌ای از آرای هانا آرنت، دلوز و گواتری می‌سازد بلکه به‌ تعبیر مترجمش، مدخل مناسبی برای آشنایی با اندیشه‌های این سه متفکر است که گردهم‌آوردنشان در یک اثر واحد کاری دشوار و چه‌بسا ناممکن به نظر می‌رسد. با‌این‌حال، «توان عمل» در همان بدو امر تکلیف خواننده را روشن می‌کند: «این رساله در زمینه‌ای فلسفی جای می‌گیرد که در آن مفهوم عمل مفهومی اساسی برای اندیشه اخلاقی و سیاسی به شمار می‌آید، زمینه‌ای که در آن تمرکز بر منحصربه‌فرد‌بودن انسان، مانع آن برداشتی از عمل انگاشته می‌شود که منطبق بر فرایندهایی است که طی آنها افراد برساخته می‌شوند. آن دسته از نظریه‌های عمل که این فرایندها را نادیده می‌گیرند، نمی‌توانند مسائلی از این دست را مورد توجه قرار دهند: شیوع و انتشار شیوه‌های عمل‌کردن، درهم‌تنیدگی عمل و بافت، رابطه متقابل پیچیده میان اندیشه و توان‌های عمل و این امکان که کار روی شیوه‌هایی که ما به‌گونه‌ای غیرارادی به‌منزله سوژه برساخته می‌شویم، به‌اندازه شیوه‌هایی که به نحو ارادی در جهان عمل می‌کنیم، برای تغییر جهان اهمیت دارند». مکالا هدف از بررسی توان عمل را فراهم‌آوردن گونه‌ای مکمل برای آن دسته از فلسفه‌های عمل می‌داند که کانون توجهشان اعمال قصدمند افراد در جهان است. البته درعین‌حال تأکید می‌کند که این مطالعه قرار نیست جانشینی برای این شیوه‌های نگریستن به عمل باشد اما استدلالش این است که نگریستن به عمل انحصارا به این شیوه یعنی صرفا با تمرکز روی اعمال ارادیِ افراد، هم از نظر هستی‌شناسانه ناکافی است و هم از دیدگاه اخلاقی و سیاسی. به عبارت دیگر، مسئله کتاب «توان عمل»، این است که توان‌های عمل چگونه افزایش و کاهش می‌یابند و چگونه فردیت پیدا می‌کنند. «این رساله با واداشتن دلوز و گواتری به گفت‌وگو با آرنت شیوه‌هایی را شرح می‌دهد که اندیشه این دو ما را به درک اینکه چگونه توان عمل به نحوی جمعی برساخته می‌شود و چگونه هر عملی را می‌توان عملی جمعی با عناصر غیرانسانی تصور کرد، قادر می‌سازد. با آنکه دلوز و گواتری مسئله عمل را به‌صراحت طرح نمی‌کنند، هم‌طنینیِ با معنای اندیشه آنها با اندیشه آرنت امکان شناسایی گونه‌ای نظریه درحال تولدِ عمل را در آثارشان برای ما فراهم می‌آورد». مکالا معتقد است آرنت را می‌توان به‌گونه‌ای ثمربخش با دلوز و گواتری خواند، زیرا از یک‌سو درحالی‌که آثار او بخشی از مسیر را با تئوریزه‌‌کردن برساخته‌شدن توان عمل، به‌ویژه با طرح جمع‌بودگی به‌مثابه شرط آن طی می‌کند، دلوز و گواتری تبیینی برای برساخته‌شدن این توان‌ها و مفاهیمی برای اندیشیدن به آنها فراهم می‌آورند.