بریکس، فرصتی برای تهران

شرق: پیوستن ایران در کنار امارات، مصر، اتیوپی و آرژانتین و البته عربستان به بریکس نیز مانند دیگر اتفاقات جاری در کشور با یک نگاه و واکنش دوگانه همراه شده است. دولت و گروهی از کارشناسان و حتی منتقدان دولت، این اتفاق را به مثابه دستاورد بزرگ دیپلماتیک می‌دانند که امتیازات مهمی را در حوزه اقتصادی و تجاری به دنبال خواهد داشت و در مقابل برخی تأکید دارند که تداوم تحریم‌ها و لاینحل‌ماندن لوایح FATF، عملا پیوستن ایران به هر پیمان بین‌المللی را کم‌اثر می‌کند. البته مشابه این فضای دوقطبی درخصوص پیوستن ایران به پیمان شانگهای هم مطرح بود و به نظر می‌رسد این نگاه و خوانش دوگانه همچنان ادامه داشته باشد.

با این‌ حال سیدابراهیم رئیسی پیش از ظهر دیروز (جمعه) در بازگشت از سفر به آفریقای جنوبی که به منظور شرکت و سخنرانی در پانزدهمین نشست گروه «بریکس» انجام شده بود، آن را سفری مهم توصیف کرد و اهمیت این سفر را در این دانست که «بریکس» یکی از ائتلاف‌های مهم جهانی است که نقش مؤثری در توسعه و ارتقای همکاری‌های اقتصادی و تجاری در بخش قابل توجهی از جهان دارد. به گفته رئیس‌جمهور موضوع ارتباط با بریکس از سال گذشته و با شرکت او (رئیسی) در نشست مجازی این گروه به میزبانی چین آغاز شد و درخواست عضویت ایران در این گروه مطرح شد و وزیر امور خارجه و دبیر شورای‌عالی امنیت ملی هم با شرکت در جلسات مرتبط، موضوع را دنبال کردند و در نهایت هم پیگیری‌هایی از طریق سران کشورها در این رابطه انجام شد.

رئیسی با اشاره به اینکه بریکس عمدتا متمرکز بر همکاری‌های تجاری و اقتصادی است، خاطرنشان کرد که ارتباطات اعضای بریکس حتما در این راستا که در این مجموعه کشورهای مستقل می‌خواهند ارتباطات تجاری و اقتصادی خود را با یکدیگر گسترش دهند، مهم است و به اقتصاد مقاومتی نیز کمک می‌کند. رئیس‌جمهور، عضویت در پیمان‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با هدف اتصال کشور به زیرساخت‌های اقتصادی قدرت‌های نوظهور را از دیگر اقدامات دولت طی دو سال گذشته برشمرد و در ادامه توافق برای توسعه و تجهیز پنج پالایشگاه کشور آفریقای جنوبی با صدور تجهیزات فنی و مهندسی را از دیگر رهاوردهای این سفر با رایزنی وزرای دولت در حاشیه اجلاس سران بریکس عنوان کرد.

واکنش‌های داخلی

پیش از این گفته‌های رئیسی دیگر اعضای کابینه سیزدهم نیز با مواضع خود در فضای مجازی سعی داشتند که حضور ایران در پیمان بریکس را تبیین کنند، چنان که احسان صالحی، دبیر شورای اطلاع‌رسانی دولت در حساب کاربری خود در توییتر نوشت: «آقای رئیسی دو روز بعد از انتخابات ۱۴۰۰ گفت سیاست خارجی دولتش از برجام شروع نمی‌شود و به برجام هم محدود نمی‌شود. عضویت ایران در بریکس که امروز اعلام شد و عضویت رسمی ایران در شانگهای (۱۳ تیر) دو نمونه از آخرین دستاوردهای رهاسازی کشور از سیاست خارجی تک‌گزینه و معطل غرب است». صالحی در ادامه توییتش به این اشاه کرد که «دیپلماسی هوشمند که از نتایج آن ایجاد آرامش در روابط خارجی، بازکردن درهای همکاری با کشورهای آماده همکاری (چین، روسیه، آسیای مرکزی، کشورهای آفریقا و آمریکای لاتین)، ثمردهی سیاست همسایگی و تنش‌زدایی (عربستان، امارات، کویت...)، آزادسازی منابع و پول‌های بلوکه‌شده ایران، ‌حاصل یک راهبرد منسجم و پرهیز از گروگان‌گرفتن سیاست خارجی برای رقابت‌های داخلی است. البته پشتوانه همه این توفیقات در داخل بوده و پیش‌نیاز بلدبودن زبان دنیا بلدبودن زبان ملت است». سید رسول موسوی، دیپلمات ارشد ایران هم در صفحه اجتماعی ایکس با اشاره به اهمیت عضویت ایران در گروه بریکس در این ارتباط نوشت: «با اضافه‌شدن ایران، عربستان، امارات، مصر، اتیوپی و آرژانتین به ‌بریکس تحولات مختلفی را در عرصه روابط بین‌الملل شاهد خواهیم بود. تحولات مفهومی، یکی از آنهاست. مفهوم منطقه دیگر مفهومی جغرافیایی نیست بلکه مفهومی راهبردی و کارکردی است. «منطقه بریکس» نمونه اعلای این نوع جدید منطقه‌ است». علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل نیز ضمن ابراز خرسندی از توسعه همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران با کشورهای عضو بریکس و عضویت کشورمان در این اتحاد مهم و نوظهور اقتصادی تأکید کرد که مجموعه بریکس گام‌های مهمی از جمله افزایش تعداد اعضای آن را در جهت عملیاتی‌شدن اهداف تأثیرگذار این مجموعه اقتصادی برنامه‌ریزی کرده‌اند که بسیار ارزشمند خواهد بود و عضویت دائم ایران در بریکس نیز در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای بسیار مهم و تأثیرگذار است. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین جمهوری اسلامی ایران هم در مورد عضویت ایران در بریکس و آغاز این موضوع از ژانویه ۲۰۲۴ گفت که دعوت از ایران برای عضویت در بریکس خبر خوبی است. وی در ادامه تأکید کرد که سیاست خارجی نباید موضوع اختلافات داخلی باشد. حسین جابری‌انصاری، معاون سابق وزارت خارجه هم در مطلبی در واکنش به عضویت ایران در «بریکس» نوشت که نفی این موفقیت آشکار یا بزرگ‌نمایی درباره آثار مثبت آن، اشتباه است. وی در این باره یادآور شد که دعوت از ایران (و پنج کشور دیگر) برای عضویت کامل در بریکس از آغاز ۲۰۲۴، موفقیتی برای ایران و مایه خشنودی همه علاقه‌مندان به منافع ملی و رشد و تعالی ایران است و نفی این موفقیت آشکار یا بزرگ‌نمایی درباره آثار مثبت آن، اشتباه است. مسائل سیاست خارجی نباید موضوع جدال‌های زیان‌بار جناحی باشد. علی شمخانی، دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی نیز در توییتی مشابه نوشت: «ایران و عربستان سعودی در مسیر کاهش رقابت ژئوپلیتیک و پایه‌گذاری همکاری ژئواکونومیک گام برمی‌دارند. پذیرش هم‌زمان دو کشور در بریکس در صوت برنامه‌ریزی مناسب می‌تواند تقویت‌کننده این روند و ایجادکننده ظرفیت‌های جدید برای توسعه ثبات و رشد اقتصادی در منطقه باشد». داوود منظور، رئیس سازمان برنامه و بودجه هم در صفحه توییتر خود نوشت: «موفقیتی دیگر در دیپلماسی اقتصادی دولت سیزدهم؛ پس از عضویت در پیمان شانگهای، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در گروه اقتصادهای نوظهور جهانی موسوم به بریکس، فرصت ممتازی را برای توسعه تجارت خارجی و هم‌پیوندی با بازیگران بزرگ در اقتصاد جهانی فراهم می‌آورد. مبارک است ان‌شاءالله».

با این حال در این میان هم بودند برخی چهره‌های داخلی که از نگاه و زاویه دید متفاوتی به موضوع ورود کرده‌اند. کمااینکه آیت‌الله عاملی، امام جمعه اردبیل، پیوستن به شانگهاى و بریکس را مهم دانست، اما به اذعان او، اقتصاد ایران نیاز به مدیریت علمى و رفع تحریم‌ها دارد. آیت‌الله عاملی در این باره عنوان داشت که لحوق به پیمان شانگهای و بریکس ظرفیت بزرگی برای بازسازی اقتصادی ایران است، اما معماری اقتصاد ایران احتیاج به دو رکن دارد؛ اول مدیریت علمی و دوم خلاص‌شدن از حلقه تحریم و فشار آمریکا و اروپا. به گفته امام جمعه اردبیل، با دو قدم بزرگ دولت محترم یعنی لحوق به پیمان شانگهای و بریکس به تدریج تحریم آمریکا آثار خود را از دست خواهد داد. در کنار آن باید برنامه‌ریزی‌های علمی برای بیماری‌های مزمن اقتصادی ایران تدارک دیده شود. این روحانی در ادامه هم متذکر شد که بعضی از فعالان سیاسی و خارج‌نشین‌ها این اتفاق مهم اقتصادی را کم‌اهمیت نشان می‌دهند در حالی که هیچ کارشناس اقتصادی تردیدی در اهمیت بزرگ این اتفاق اقتصادی ندارد.

 واکنش‌های خارجی

البته الحاق ایران به بریکس واکنش‌های خارجی هم به دنبال داشت. پیتر استانو،‌ سخنگوی اتحادیه اروپا روز پنجشنبه در جمع خبرنگاران گفت که پیوستن اعضای جدید به ائتلاف بریکس مورد توجه این نهاد اروپایی قرار گرفته است. استانو در این باره گفت که اتحادیه اروپا عضو بریکس نیست، بنابراین، تصمیم برای گسترش این گروه کاملا بر عهده اعضای بریکس است و طبیعتا ما این تحول را مورد توجه قرار داده‌ایم.

در محافل رسانه‌ای و تحلیلی هم این اتفاق مورد بررسی قرار گرفت. چنان‌که در پی تأیید عضویت کامل ایران، مصر، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، اتیوپی و آرژانتین در ائتلاف بریکس، روزنامه اسرائیلی «جروزالم‌پست» در گزارشی در این باره نوشت که گروه اقتصادی بریکس که شامل بسیاری از کشورهای بزرگ، از جمله هند و چین است، به واسطه دعوت از امارات متحده عربی، مصر، ایران و عربستان سعودی به دنبال گسترش به سمت خاورمیانه است. این نتیجه بزرگی برای نشست تازه بریکس در آفریقای جنوبی محسوب می‌شود که اعضای فعلی این ائتلاف، یعنی برزیل، هند، چین و آفریقای جنوبی در آن دیدار کردند. به باور این روزنامه عبری، رهبران بریکس برخلاف غرب بر اهمیت خاورمیانه واقف بوده‌اند و به دنبال گسترش نفوذ و نقش این گروه به سمت منطقه هستند.

جروزالم‌پست این را هم گفت که اهمیت بریکس در آن است که یک گروه اقتصادی غیرغربی محسوب می‌شود. در جهانی که مخالفت روسیه و چین بیش از پیش با غرب افزایش می‌یابد، هرگونه نشستی که روسیه و چین با چند کشور دیگر در آن حضور داشته باشند، پتانسیل تضعیف غرب و الگوی آمریکایی نظم جهانی را دارد که در پایان جنگ سرد پایه‌ریزی شد.