انفجار در معدن تزره و ایمنی معادن زغال سنگ

انفجار دوازدهم شهریور ۱۴۰۲ در معدن زغال سنگ تزره دامغان به کشته‌شدن شش نفر کارگر معدن انجامید. ساعت 19:30 یکشنبه ۱۲ شهریور ۱۴۰۲ انفجار تجمع گاز در یکی از تونل‌های معدن شرکت البرز شرقی به کشته‌شدن شش معدن‌کار در انفجار معدن زغال سنگ تزره دامغان منجر شد. این موضوع مجددا توجه‌ها را به ایمنی این معادن و اساسا این نوع معدن‌کاری در کشور جلب کرد. گاز با لوله از جنس گونی‌های پلاستیکی از داخل معدن در زمان کار کارگران با پیکور، به بیرون منتقل می‌شود. این گاز در شب در هوای داخل تونل باقی مانده و با انباشت گاز و جرقه ناشی از فعالیت پیکور، انفجار در معدن رخ‌ داده است. دو راننده لوکوموتیو که پایین در حال بارزدن زغال بوده و یک کارگر پای بونکر زیر کارگاه استخراج و سه کارگر استخراج این معدن زیر آوار ماندند. این دومین حادثه مرگ‌بار در این معدن در دو سال گذشته است. دو سال قبل نیز دو کارگر معدن کشته شدند. انفجار در تونل رزمجای غربی معدن تزره رخ داد. حدود یک‌چهارم زغال سنگ ایران از معادن این روستا استخراج می‌شود. عمق تونلی که انفجار در آن رخ داده، ۷۰۰ متر است و انفجار در عمق ۴۰۰‌متری آن بر اثر تجمع گاز رخ داده است.

زغال سنگ‌ها به دو دسته زغال سنگ حرارتی و کک شو یا زغال سنگ متالوژی تقسیم می‌شوند. زغال سنگ متالوژی شامل زغال سنگ کک (سخت، متوسط و نیمه‌نرم) و زغال سنگ پودرشده است که عنصر اصلی در صنعت آهن و فولاد است. البته اگر زغال سنگ کک شو در حد نارس باشد، باز هم می‌تواند در نیروگاه‌ها به کار گرفته شود. این نوع از زغال سنگ دارای محتوای کربنی بیشتر از لیگنیت و کمتر از آنتراسیت است. مشخصات ساختاری زغال سنگ کک شو عبارت است از: کربن ثابت حدود ۸۵ درصد، خاکستر حدود پنج درصد و الباقی رطوبت، مواد فرار و گوگرد. زغال سنگ حرارتی در نیروگاه‌های برق جهت تولید بخار مورد نیاز برای ایجاد برق و در تولید سیمان نیز کاربرد دارد. زغال سنگ کک شو پس از استخراج از معدن و فراوری در کارخانه زغال‌شویی به کنسانتره و سپس تحت تأثیر حرارت به کک تبدیل می‌شود. در فرایند کک‌سازی چند نوع زغال سنگ که مواد فرار موجود در آنها متفاوت است، در کوره‌های مخصوص با یکدیگر مخلوط می‌شوند و از طریق عمل کربنیزاسیون کک را تولید می‌کنند. ترکیب شیمیایی کک عبارت است از 85 تا 94 درصد کربن و بقیه مواد فرار، خاکستر، گوگرد و رطوبت. نقش کک در فرایند کوره‌های ذوب سنگ آهن، تولید گازهای احیاکننده است که بر اثر سوختن در پایین کوره انجام می‌شود. در واقع وظیفه کک زغال سنگ در تولید چدن، آزادکردن اکسیژن از سنگ آهن است. در فرایند تولید فولاد به روش کوره بلند، کربن موجود در کک عاملی برای جذب مولکول‌های اکسیژن، اکسید آهن و تولید آهن خالص است. به‌همین‌دلیل درصد کربن موجود در کک و نبود ناخالصی‌هایی از قبیل خاکستر، رطوبت و گوگرد در کنسانتره از اهمیت فراوانی برخوردار است. وجود خاکستر زیاد باعث کاهش تولید فولاد و ایجاد حجم زیاد سرباره در کوره بلند می‌شود. از طرفی چنانچه گوگرد موجود در زغال سنگ از حد مشخصی بیشتر باشد، آهن تولید‌شده ترد و شکننده است.

انفجار معدن زغال سنگ بیشترین تلفات را در معدن‌کاری به همراه دارد. دو نوع اصلی انفجار معدن زغال سنگ وجود دارد: متان و غبار زغال سنگ. انفجار متان زمانی رخ می‌دهد که تجمع گاز متان با یک منبع گرما تماس پیدا کند و هوای کافی برای رقیق‌کردن سطح گاز در زیر نقطه انفجار آن وجود نداشته باشد. به‌همین‌ترتیب، ذرات ریز گرد و غبار زغال سنگ در غلظت مناسب که با منبع گرما تماس می‌گیرند، نیز می‌توانند انفجاری باشند. انفجارهای هیبریدی متشکل از ترکیبی از متان و غبار زغال سنگ نیز ممکن است رخ دهد. متان به‌عنوان یک محصول جانبی زغال سنگ تشکیل می‌شود. متانی که در زغال‌ سنگ جذب می‌شود، با استخراج زغال‌ سنگ آزاد می‌شود یا از منابع اطراف در بالا یا پایین درز زغال‌ سنگ از طریق شکستگی‌های ایجادشده به واسطه فرایند استخراج زغال‌ سنگ خارج می‌شود.

خصوصی‌سازی نسنجیده نتایج مختلفی دارد که برخی گزارش‌ها به تبعاتی مانند تضییع حقوق کارگران و رعایت‌نشدن اصول ایمنی اشاره می‌کنند. سال ۱۴۰۰ گزارشی در خبرگزاری مهر منتشر شد که نشان از وضع غیرایمن حاکم بر معادن تزره دارد. شرکت معادن زغال‌ سنگ البرز شرقی در سال ۱۳۳۹ آغاز به کار کرده است. حوزه فعالیت این شرکت در شرق سلسله جبال البرز از معادن تزره در شمال شرقی دامغان در استان سمنان تا جنوب شهرستان مینودشت واقع در استان گلستان گسترده است و فعالیت‌های آن شامل اکتشاف، بهره‌برداری از معادن و فراوری برای تأمین بخشی از کنسانتره زغال‌ سنگ مورد نیاز کک‌سازی و استفاده در کوره بلند ذوب آهن اصفهان در فرایند احیای سنگ آهن است. معادن البرز شرقی بر اثر واگذاری به بخش خصوصی از سال ۱۳۹۵ به مجموعه‌ای زیان‌ده تبدیل شد. ضرر شدید اقتصادی با پرداخت‌نشدن حقوق کارگران و در نهایت اعلام ورشکستگی بود. البرز شرقی حتی با واگذاری زمین‌های خود به شهرداری هم نتوانسته بود دیون خود را تسویه کند. این شرکت با حدود نیم‌قرن سابقه فعالیت معدنی و فرصت اشتغال مستقیم تا هفت هزار نفر در گذشته و حدود هزارو 800 نفر درحال‌حاضر شامل ۷۸۹ نفر در بخش‌ پیمانکاری و هزارو ۴۹ نفر به‌ طور امانی، بزرگ‌ترین فرصت اشتغال استان سمنان و شهرستان شاهرود بوده است. معادن زغال‌ سنگ تحت پوشش شرکت شامل چهار پروانه بهره‌برداری در استان سمنان و سه پروانه بهره‌برداری در استان گلستان است، معادن زغال‌ سنگ البرز شرقی به صورت زیرزمینی استخراج می‌شوند و زغال‌ سنگ خام آنها در کارخانه زغال‌شویی شرکت فراوری می‌شود. این شرکت با دارابودن یک واحد فراوری زغال‌ سنگ، درحال‌حاضر تنها تولیدکننده عمده کنسانتره زغال‌ سنگ در منطقه بوده و تولید اغلب معادن زغال‌ سنگ منطقه نیز در این کارخانه فراوری می‌شود. با توجه به میزان تولید معادن شرکت و مقدار خرید زغال‌ سنگ خام از معادن منطقه، افزایش تولید کنسانتره زغال‌ سنگ تا ۲۰۰ هزار تن در سال ۹۸ برنامه‌ریزی شد. این معدن از نظر حفظ سطح اشتغال فعلی نیز با سختی مواجه است. تسویه‌نکردن بدهی ذوب آهن اصفهان به سازمان خصوصی‌سازی بابت خرید البرز شرقی، نابسامانی در پرداخت حقوق و مزایای پرسنل امانی و پیمانی (عقب‌ماندگی چهارماهه حقوق) ازجمله این چالش‌هاست.

تا چنین فرایند ناقص و ضرردهی در تولید بسیار آلوده‌کننده زغال سنگ در ایران ادامه دارد، متأسفانه باید همچنان منتظر شنیدن خبرهایی بد و دردناک از معادن زغال سنگ باشیم. چنین روندی به دلایل مختلف و از همه مهم‌تر ایمنی جانی و سلامتی کارکنان معدن باید متوقف شود.