«شرق» فضای دیپلماتیک را پس از مطرح‌شدن ادعاها درباره مذاکره مستقیم تهران-واشنگتن بررسی می‌کند
مذاکره مستقیم و هزار چالش پیش‌رو
با مطرح‌شدن ادعاها و شایعه‌هایی از روز سه‌شنبه درباره موافقت تهران با مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا، فضای معناداری در محافل رسانه‌ای و تحلیلی شکل گرفته است. با وجود آنکه ساعاتی پس از انتشار این خبر، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ادعای منتشر‌شده در یک رسانه مبنی بر انجام مذاکرات مستقیم بین ایران و آمریکا در هفته‌های آینده در عمان را تکذیب کرد، اما تقریبا کمتر کسی بود که با خوانشی از بین سطور این تأییدها و تکذیب‌ها، احتمال تغییر موضع هرچند سطحی در سیاست خارجی ایران را نداده باشد؛ موضوعی که حتی پایش به نشست خبری سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا نیز کشیده شد.
عبدالرحمن فتح‌الهی: با مطرح‌شدن ادعاها و شایعه‌هایی از روز سه‌شنبه درباره موافقت تهران با مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا، فضای معناداری در محافل رسانه‌ای و تحلیلی شکل گرفته است. با وجود آنکه ساعاتی پس از انتشار این خبر، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ادعای منتشر‌شده در یک رسانه مبنی بر انجام مذاکرات مستقیم بین ایران و آمریکا در هفته‌های آینده در عمان را تکذیب کرد، اما تقریبا کمتر کسی بود که با خوانشی از بین سطور این تأییدها و تکذیب‌ها، احتمال تغییر موضع هرچند سطحی در سیاست خارجی ایران را نداده باشد؛ موضوعی که حتی پایش به نشست خبری سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا نیز کشیده شد. متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، در این نشست خبری در پاسخ به این پرسش که آیا دولت بایدن از مذاکرات مستقیم با ایران استقبال خواهد کرد، پیششرط واشنگتن برای هرگونه مذاکره با تهران را منوط به تغییر رفتار ایران دانست که به گفته میلر، در گام اول شامل همکاری کامل و تعامل جدی ایران با آژانس است. در مجموع بیشتر مواضع متیو میلر در کنفرانس مطبوعاتی‌اش درباره موضوع ایران به کلی‌گویی گذشت و از دادن اطلاعاتی روشن و دقیق سر باز زد. بنابراین نکته خاص و اصطلاحا دندان‌گیری از این نشست حاصل نشد. با‌این‌حال، سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایالات متحده، ضمن اشاره به استقبال آمریکایی‌ها از پیگیری راه‌حل‌های دیپلماتیک با ایران، ورودی به این موضوع نکرد که مذاکرات مستقیم احتمالی دو طرف (ایران و آمریکا) ممکن است چگونه باشد. میلر در یک کلی‌گویی تکراری، باز هم ادعا کرد که دیپلماسی بهترین راه جلوگیری از دستیابی ایران به یک سلاح هسته‌ای است. بنابراین به زعم این مقام وزارت امور خارجه آمریکا، ایالات متحده ترجیح می‌دهد دیپلماسی را دنبال کند، اما میلر این را هم متذکر شد که «همان‌طور که گفتم، قبل از رسیدن به این مرحله (مذاکره مستقیم)، برخی اقدامات تنش‌زدایی وجود دارند که مایلیم ایران انجام دهد». در این میان، نکته مهم دیگری که در نشست خبری سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده طرح شد، پاسخ به پرسشی درباره اظهارات حسین امیرعبداللهیان در زمینه پیشنهاد جدید ژاپن در قبال مذاکرات احیای برجام بود که میلر به صراح عنوان کرد: «آمریکایی‌ها از طرح ژاپن برای احیای برجام اطلاعی ندارند». به گفته این دیپلمات آمریکایی، «مشخص نیست سخنان امیر عبداللهیان به چه چیزی اشاره دارد». میلر دوباره سمت لفاظی سیاسی رفت و تکرار کرد: «همان‌طور که قبلا گفته‌ایم، دیپلماسی بهترین راه اطمینان‌یافتن از این است که ایران هیچ‌گاه به یک سلاح هسته‌ای دست پیدا نکند، ولی تا به اکنون تغییری در این موضع ایجاد نشده است». در پی تلاش‌های میانجیگرایانه کشورهایی مانند عمان، قطر و اشاره اخیر حسین امیرعبداللهیان به ژاپن، سؤال مهم‌تری در نشست خبری سخنگوی وزارت امور خارجه مطرح شد. میلر در پاسخ به اینکه با توجه به تمایل برخی کشورهای منطقه، ازجمله قطر و عمان برای میانجیگری در زمینه مذاکرات توافق هسته‌ای و کشورهای دیگری مانند ژاپن که به آن اشاره شد، آیا تمام تکه‌های پازل برای آغاز مذاکراتی درباره احیای برجام (توافق هسته‌ای) کنار هم قرار نگرفته‌اند، سراغ جملات تکراری رفت و از دادن جوابی جزئی و روشن طفره رفت. میلر با مانور مجدد روی جملات تکرار بیان کرد: «ما همواره گفته‌ایم که نسبت به اطمینان‌یابی از دست‌نیافتن ایران به یک سلاح هسته‌ای متعهدیم و ترجیح می‌دهیم نگرانی‌هایمان درباره برنامه هسته‌ای ایران را از طریق دیپلماسی بیان کنیم».
حمایت واشنگتن از تروئیکای اروپایی
گروهی از سناتورهای آمریکایی در نامه‌ای به تروئیکای اروپا، از تصمیم ضدایرانی اخیر آنها مبنی بر حفظ تحریم‌های موشکی و پهپادی علیه ایران پس از پایان‌یافتن تحریم‌های سازمان ملل در ماه اکتبر استقبال کرده و با مطرح‌کردن ادعاهایی علیه ایران، از آنها خواستند دیگر متحدان و شرکایشان را نیز در این تصمیم با خود همراه کنند.
«جیم ریش»، سناتور جمهوری‌خواه و از اعضای ارشد کمیته روابط خارجی سنای آمریکا، به همراه سناتور دموکرات «باب منندز»، رئیس پیشین کمیته روابط خارجی مجلس سنای آمریکا و «بیل هگرتی»، سناتور جمهوری‌خواه، به همراه ۲۸ سناتور دیگر نامه‌ای دو‌حزبی به کشورهای آلمان، فرانسه و انگلیس (تروئیکای اروپا) نوشته و در آن ضمن مطرح‌کردن ادعاهایی علیه برنامه موشکی و پهپادی ایران، از تصمیم اخیر این کشورها برای انجامدادن اقداماتی در جهت حفظ تحریم‌های موشکی علیه ایران پس از پایان تاریخ تحریم‌های موشکی و پهپادی سازمان ملل علیه ایران در تاریخ ۱۸ اکتبر قدردانی کردند.
در متن این نامه، با طرح ادعاهایی علیه نقش ایران در منطقه، آمده است که ما در این نامه از تصمیم شما برای انجامدادن اقدامات ملموس در جهت حفظ محدودیت‌های برنامه موشک‌های بالستیک و برنامه پهپادی ایران در پاییز امسال قدردانی می‌کنیم. در اکتبر ۲۰۲۳، تحریم‌های بین‌المللی علیه واردات و صادرات موشک‌ها و فناوری‌های پهپادی ایران، تحت قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل پایان خواهد یافت. اجازه‌دادن به پایان‌یافتن این تحریم‌ها تهدیدی علیه ثبات و امنیت خاورمیانه و فراتر از آن ایجاد می‌کند. این امر موجب فراهم‌‌کردن امکان اشاعه بیشتر تسلیحات پیشرفته، قدرت‌بخشیدن به بازیگران مخرب در خاورمیانه و اروپا و فرستادن سیگنال اشتباهی به ایران می‌شود؛ در‌حالی‌که هیچ آمادگی‌ای برای تغییر سیاست‌های خود در مناطق مختلف نداده است. این سناتورها همچنین مدعی شدند ایران به «اشاعه موشک‌ها، راکت‌ها و پهپادها به نیروهای نیابتی‌اش در سراسر خاورمیانه، ازجمله به حزب‌الله، حماس و جهاد اسلامی فلسطین برای استفاده علیه اسرائیل ادامه می‌دهد». در ادامه این نامه با تکرار ادعای دولت آمریکا و متحدان آن مبنی بر حمایت نظامی ایران از روسیه، ادعایی که از سوی تهران و مسکو بارها رد شده است، قید شده که «پایان‌یافتن این تحریم‌ها تأثیر مستقیمی بر مقاومت اوکراین در برابر حمله غیرقانونی و بی‌دلیل روسیه به کشورشان دارد. ایران تاکنون صدها پهپاد مرگ‌بار به فدراسیون روسیه داده است، ازجمله شاهد۱۳۱، شاهد۱۳۶ و مهاجر۶ که برای هدف قرار‌‌دادن شهروندان اوکراینی و نیروگاه‌ها و درهم‌شکستن نیروهای دفاعی اوکراین استفاده شده‌اند».
این سناتورهای آمریکایی درباره برنامه موشکی ایران نیز مدعی شدند که پایان‌یافتن تحریم‌های سازمان ملل، ایران را قادر خواهد کرد موشک‌های بالستیکی با برد ۳۰۰ کیلومتر یا بیشتر را برای استفاده در جنگ روسیه به آن بدهد. در پایان این نامه آمده است: بدون وجود یک قطع‌نامه الزام‌آور سازمان ملل، هیچ چارچوب چندجانبه‌ای برای اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه برنامه موشکی و پهپادی ایران وجود نخواهد داشت. به این دلایل و دلایلی دیگر، ما قویا از تصمیم به انجامدادن اقداماتی در راستای حفظ این تحریم‌ها علیه برنامه موشکی و پهپادی ایران پیش از پایان‌یافتن تاریخ این تحریم‌ها در اواسط اکتبر حمایت کرده و از شما می‌خواهیم از دیگر متحدان اروپایی و شرکای هم‌نظرتان بخواهید که این کار را انجام دهند.
بابک نظربیگی در گفت‌وگو با «شرق»، ذیل تحلیلی از بین خطوط گفته‌های متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده و همچنین نامه سناتورهای آمریکایی به اتحادیه اروپا برای حمایت از اقدام آنها در جهت حفظ تحریم‌های تسلیحاتی ایران و به‌خصوص موشک‌های بالستیک پس از موعد ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر‌ماه، بر این باور است که «این دست اقدامات خود‌به‌خود فضای مثبت را برای گفت‌وگو در جهت احیای برجام از بین می‌برد»؛ کمااینکه به زعم او «همین دست اقدامات دامنه واکنش‌ها متقابل را هم افزایش می‌دهد، همچنان که تهران هم در تصمیم اخیر خود، هشت نفر از بازرسان اروپایی آژانس را از کشور اخراج کرده است».
البته این تحلیلگر حوزه بین‌الملل در ادامه گپ‌و‌گفت خود به بی‌دقتی برخی در تهران هم گریزی می‌زند و می‌گوید: «تهران هم در سایه سفر وزیر دفاع روسیه به ایران به برخی شائبه‌ها دامن زده است». هرچند این کارشناس تأکید دارد که مناسبات امنیتی، نظامی و دفاعی جمهوری اسلامی ایران با هر کشوری مانند روسیه یا دیگر کشورها، اقدامی در چارچوب حاکمیت داخلی ایران است و ارتباطی با اروپایی‌ها و آمریکا ندارد، اما به زعم او به‌هر‌حال باید پذیرفت که چون جنگ اوکراین به شکل مستقیم تمامیت و امنیت اروپا را نشانه رفته است، باید تهران هم در موضع‌گیری و اتخاذ رفتارهای درست، به‌خصوص در قبال روسیه، دقت نظر بیشتری داشته باشد.
نظربیگی هم‌زمانی اعلام تصمیم اروپا برای حفظ تحریم‌های موشک‌های بالستیک ایران با سفر وزیر دفاع روسیه به تهران را موضوعی می‌بیند که با هر زاویه تحلیلی می‌تواند به حساسیت‌ها دامن بزند؛ در‌صورتی‌که به گفته او، ایران باید در این شرایط که به دنبال مذاکره مستقیم است، حساسیت‌ها را کاهش دهد. نظربیگی معتقد است مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا اگرچه می‌تواند مسیر کلی را برای احیای برجام ترسیم کند، اما تا زمانی که انتظارات اروپایی‌ها درباره جنگ اوکراین برآورده نشود، نمی‌توان از احیای برجام به‌صورت کامل سخن گفت.
دوحه همچنان امیدوار
هرچه متیو میلر به‌عنوان سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایالات متحده آمریکا به کلی‌گویی و بیان ادعاهای تکراری علیه برنامه هسته‌ای ایران و دیگر ابعاد فعالیت‌های تهران بسنده کرد، در این سوی جهان همتای قطری او با لحنی مثبت و امیدوار از تداوم تلاش‌های میانجیگرانه قطری‌ها برای انجام مذاکرات احیای برجام گفت. آن‌گونه که ایسنا به نقل از روزنامه الشرق گزارش داد، ماجد بن‌محمد الانصاری، سخنگوی وزارت خارجه قطر، اعلام کرده که دیدار محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر با جیمز کلورلی، همتای انگلیسی‌اش در چارچوب تقویت روابط دوجانبه و تداوم همکاری‌های راهبردی در تمامی زمینه‌ها و آمادگی برای برگزاری گفت‌وگوی راهبردی دوحه است. این دیدار همچنین در راستای تداوم تلاش‌های کشور قطر برای ایفای نقش مثبت در سطح بین‌المللی و در زمینه‌های مختلف است. براساس این گزارش، وزرای خارجه انگلیس و قطر به‌تازگی در دوحه با هم دیدار کردند. دو طرف در این دیدار درباره آخرین تحولات منطقه به‌ویژه توافق هسته‌ای ایران، مسئله فلسطین، اوضاع سوریه و اوضاع افغانستان تبادل نظر کردند.
به گفته سخنگوی وزرات خارجه قطر، هرچند تلاش‌های دوحه برای حل موضوع هسته‌ای ایران از طریق مطرح‌کردن برخی پیشنهادها و تسهیل دیدارها میان مسئولان ایرانی و غربی ادامه دارد اما درخصوص بازگشت به توافق هسته‌ای هنوز راه دشواری در پیش است. در همین باره الانصاری به راهکار جالب دوحه در زمینه مذکرات اشاره کرد و گفت «دوحه تلاش می‌کند این موضوع گسترده را به پرونده‌های کوچک‌تر تفکیک کند و به‌طور جداگانه آنها را بررسی کند». در تبیین بیشتر این راهکار مذکور این مقام قطری تأکید کرد که «ما تلاش می‌کنیم ابتدا به نقاط توافقی درخصوص مسائل کوچک برسیم و اوضاع را برای رسیدن به یک توافق فراگیر بین دو طرف سوق دهیم». البته سخنگوی وزارت امور خارجه قطر این را هم گفت که در کنار تلاش‌های قطر، ابتکار عمل‌های دیگری نیز برای حل موضوع هسته‌ای ایران وجود دارد و این تلاش‌ها مکمل یکدیگر هستند، زیرا از دیدگاه الانصاری، مسئله هسته‌ای ایران یک چالش بزرگ و قضیه‌ای مرکب است و از طریق یک میانجیگری نمی‌توان آن را اداره کرد. در ادامه وی با پرداختن به سفر اخیر محمد بن‌عبدالعزیز بن‌صالح الخلیفی، وزیر دولت قطر در امور خارجه به تهران و دعوت از سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران، برای سفر به دوحه، عنوان کرد که «دیدار این مقام قطری با مقامات ایرانی در چارچوب سفرهای متبادل میان مقامات دو کشور برای انجام مذاکرات احیای برجام و تلاش مداوم برای نزدیک‌کردن رویکردهای تهران و جامعه بین‌المللی در زمینه‌های مختلف و همچنین تلاش دوحه برای ازبین‌بردن موانع بر سر راه رسیدن به توافق است». محمد بن‌عبدالعزیز بن‌صالح الخلیفی در سفر به تهران با حسین امیرعبداللهیان، وزیر ماور خارجه، علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه و علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز دیدار و رایزنی کرده بود.
ماجد بن‌محمد الانصاری در بخش دیگری از گفته‌هایش به تلاش‌های دوحه در مذاکرات با واشنگتن اشاره کرد و از تماس تلفنی محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی و آنتونی بلینکن، وزرای امور خارجه دو کشور (قطر و آمریکا) و تبادل نظر درخصوص آخرین تحولات توافق هسته‌ای ایران خبر داد. البته این تلاش‌ها علاوه بر آن است که مقامات قطری در حاشیه دیدارهای صورت‌گرفته در جریان نشست سران کشورها در مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک تلاش‌های میانجیگرانه‌ای را ذیل دیدارهای موازی و هم‌زمان با مقامات جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا پی گرفته بودند تا بتوانند بسترهای اولیه برای ازسرگیری مذاکرات را فراهم کنند. البته امیرمهدی ذُکایی دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگو با «شرق»، صرف لحن مثبت و امیدوارانه مقامات قطری را ملاک جدی برای به‌نتیجه‌رسیدن مذاکرات احیای برجام نمی‌داند؛ چراکه این تحلیلگر مسائل خاورمیانه با اشاره به مواردی از چالش‌ها و موانع کنونی برای ازسرگیری مذاکرات، اذعان و تأکید می‌کند که قطری‌ها به‌تنهایی قادر به انجام این کار نخواهند بود. این مفسر حوزه سیاست خارجی در ارزیابی خود از گفته‌های الانصاری معتقد است که «راهکار مد نظر دوحه برای تبدیل پرونده کلان تنش ایران و آمریکا به خرده‌پرونده‌های دیگر می‌تواند یک راهکار واقع‌بینانه باشد اما ذکایی در‌عین‌حال یادآور می‌شود که دوحه در خُرده‌پرونده‌های تنش ایران و آمریکا از وزن لازم دیپلماتیک برخوردار نیست، همچنانی که به گفته او عمان و ژاپن هم این وزن را ندارند.
مسیر پیش‌روی تهران و آژانس
رسول نهاوندی هم دیگر کارشناسی که بود که در گپ‌و‌گفتش با «شرق»، ضمن تأیید گفته‌های امیرمهدی ذکایی به تلاش‌های دیپلماتیک تابستان سال گذشته جوزپ بورل به‌عنوان مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نقبی می‌زند که به گفته او آخرین فرصت برای احیای برجام بود، اما در‌نهایت حتی اتحادیه اروپا هم نتوانست کاری از پیش ببرد؛ چراکه این تحلیلگر حوزه برجامی معتقد است حجم اختلافات، خواسته‌ها و انتظارات طرفین از همدیگر به قدری زیاد است که در شرایط کنونی کشورهایی مانند عمان، قطر، ژاپن و... توان لازم برای نقش‌آفرینی، حتی در خُرده‌پرونده‌های تنش ایران و آمریکا را ندارند.
این کارشناس حوزه بین‌الملل نکته مهمی را در ادامه ارزیابی خود مطرح می‌کند و یادآور می‌شود که نباید موضوع تبادل زندانیان ایران و آمریکا را ملاک موفقیت دوحه و مسقط برای پرونده‌های بزرگ‌تر و حساس‌تر دانست و دچار یک اشتباه محاسباتی شد؛ چراکه از دیدگاه او، موضوع زندانیان در قیاس با سایر پرونده‌ها به‌خصوص پرونده هسته‌ای ایران در‌هم‌تنیدگی کمتری با سایر مقولات دارد. نهاوندی در تبیین بیشتر گفته خود به «شرق» می‌گوید که «اکنون مذاکرات هسته‌ای یا مذکرات احیای برجام بعد از نشست فصلی شورای حکام (سپتامبر) با دو معضل جدی دیگر همراه شده است، از یک‌سو اروپایی‌ها به دنبال حفظ تحریم‌های مربوط به موشک‌های بالستیک ایران بعد از ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر هستند که در تقابل با قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به‌عنوان ضامن اجرای برجام قرار دارد و در طرف دیگر ایران هم اخیرا در اقدامی، بازرسان اروپایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از کشور اخراج کردند. به همین دلیل نهاوندی تصریح می‌کند که «اختلافات کنونی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دامنه و سطح بیشتری پیدا کرده است و به سایر مقولات هم کشیده شده است». با این خوانش، تحلیلگر حوزه بین‌الملل باور دارد که «اگر آمریکا پیششرط اول برای هرگونه مذاکره مستقیم با ایران را حل اختلافات پادمانی تهران - آژانس می‌داند، به نظر نمی‌رسد که در کوتاه‌مدت فضای مثبتی در این رابطه فراهم شود».
البته محمد اسلامی، رئیس سامان انرژی اتمی که یکشنبه هفته جاری برای شرکت در شصت‌و‌هفتمین کنفرانس سالانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به وین سفر کرده، در گفت‌وگو با شبکه الجزیره عنوان کرد که «ایران همکاری خوبی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دارد». معاون رئیس‌جمهور در بخشی از این مصاحبه درباره اقدام اخیر تهران در اخراج هشت بارزس اروپایی آژانس با ذکر آماری دراین‌باره سعی در تقلیل‌دادن مسئله داشت، کمااینکه اسلامی می‌گوید «حدود ۱۲۰ بازرس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم‌اکنون مورد پذیرش و اعتماد ایران هستند و فعالیت جدی دارند. حال اگر تعداد کمی از آنها را رد کنیم، حقمان است».
رئیس سازمان انرژی اتمی در ادامه مصاحبه با اشاره به این موضوع که ما عملکرد بازرسان را زیر نظر داریم، بر حق تهران برای قبول یا رد حضورشان در تأسیسات هسته‌ای کشور تأکید کرد و گفت که برخی از بازرسان به علت عملکردشان رد شدند، این عادی و متداول است. بنابراین از منظر رئیس سازمان انرژی اتمی، «تصمیم نپذیرفتن برخی از آنها (بازرسان آژانس) به معنای همکاری‌نکردن ایران (با آژانس) نیست». اسلامی از ادامه همکاری ایران با آژانس خبر داد که این همکاری‌ها در قالب همکاری‌های روزانه خواهد بود. البته معاون رئیس‌جمهور با اشاره به دیدارش با رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سفرش به وین اظهار کرد دیدارم با آقای گروسی، دیداری دوستانه بود و در فضای عادی انجام شد، زیرا همکاری ما با آژانس از همکاری هر کشور دیگری با آن مهم‌تر است. اسلامی در بخشی از این مصاحبه خود به موضوع حجم بالای نظارت‌های آژانس هم ورود کرد و گفت «ما با بیشترین بازرسی روزانه ممکن از تأسیساتمان مواجه هستیم. اگر بخواهیم حجم تأسیساتمان را مشخص کنیم، حدود دو درصد تأسیسات هسته‌ای سراسر جهان است. عملیات بازرسی‌ای که آژانس در ایران انجام می‌دهد، حدود ۲۵ درصد عملیات بازرسی‌ای است که در سراسر جهان انجام می‌دهد، منطقی نیست که ما بیش از ۱۰ برابر دیگر کشورها تحت بازرسی قرار بگیریم».
