«شرق» از رفت‌وآمد مقامات باکو و ایروان به تهران گزارش می‌دهد
تهران، حامی آزادسازی قره‌باغ و مخالف دالان زنگه‌زور
به موازات عملیات نظامی اخیر جمهوری آذربایجان در منطقه قره‌باغ و تحولاتی که در این منطقه روی داده است، بیشتر کارشناسان، تحلیلگران و رسانه‌ها احتمال حمله آذربایجان با حمایت ترکیه به استان سیونیک با هدف ایجاد دالان زنگه‌زور را جدی‌تر از هر زمانی می‌دانند و دراین‌بین همکاری‌های پشت پرده مسکو – آنکارا و شکاف کنونی ارمنستان با روسیه هم سطحی دیگر از تحلیل‌ها را ارائه می‌دهد؛ تحلیل‌هایی که تأکید دارند پوتین در یک موضع کم‌سابقه در همسویی با غرب علیه ایروان قرار دارد؛ کمااینکه پولتیکو در گزارشی تصریح کرده که مقام‌های ارشد آمریکا و اتحادیه اروپا با همتایان روس خود برای حل مشکلات قره‌باغ، درست چند روز پیش از عملیات جمهوری آذربایجان در این منطقه، در ترکیه گفت‌وگو داشتند.
شرق: به موازات عملیات نظامی اخیر جمهوری آذربایجان در منطقه قره‌باغ و تحولاتی که در این منطقه روی داده است، بیشتر کارشناسان، تحلیلگران و رسانه‌ها احتمال حمله آذربایجان با حمایت ترکیه به استان سیونیک با هدف ایجاد دالان زنگه‌زور را جدی‌تر از هر زمانی می‌دانند و دراین‌بین همکاری‌های پشت پرده مسکو – آنکارا و شکاف کنونی ارمنستان با روسیه هم سطحی دیگر از تحلیل‌ها را ارائه می‌دهد؛ تحلیل‌هایی که تأکید دارند پوتین در یک موضع کم‌سابقه در همسویی با غرب علیه ایروان قرار دارد؛ کمااینکه پولتیکو در گزارشی تصریح کرده که مقام‌های ارشد آمریکا و اتحادیه اروپا با همتایان روس خود برای حل مشکلات قره‌باغ، درست چند روز پیش از عملیات جمهوری آذربایجان در این منطقه، در ترکیه گفت‌وگو داشتند. به گفته این نشریه که ایسنا بخش‌هایی از گزارشش را منتشر کرده، یکی از دیپلمات‌های ارشد مطلع از این نشست به پولتیکو اطلاع داده که این نشست در ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳ در استانبول و به‌عنوان بخشی از تلاش‌ها برای اعمال فشار بر جمهوری آذربایجان به منظور پایان‌دادن به محاصره ۹ماهه قره‌باغ برگزار شد. این دیپلمات مطلع بدون ذکر نامش، تأکید کرده که نشست بر چگونگی عبور و مرور کامیون‌های مواد غذایی و انتقال سوخت و غذا به ۱۲۰ هزار سکنه این منطقه تمرکز داشت. حاضران در این نشست لوئیس بونو، نماینده آمریکا و مشاور ارشد دولت واشنگتن در مذاکرات قفقاز، به همراه تویوو کلار، نماینده اتحادیه اروپا در منطقه و ایگور خوائف، فرستاده ویژه ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در روابط بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان بوده‌اند. جالب اینجاست که پولتیکو هم اذعان دارد چنین تماس دیپلماتیک سطح بالایی از زمان حمله اوکراین بی‌سابقه بوده است. در مارس ۲۰۲۳، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا و سرگئی لاوروف، همتای روسی او، در حاشیه نشست گروه ۲۰ در هند دیدار رودررو داشتند؛ اما مسکو تأکید کرد که این دیدار اتفاقی بوده و هیچ گفت‌وگوی خاصی صورت نگرفت. یکی از مقام‌های اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای برای پولتیکو دراین‌باره تأکید کرده بر این باوریم که حفظ کانال‌های ارتباطی با افراد مرتبط به منظور جلوگیری از سوءتفاهم و سوءتعبیرها ضرورت دارد. یکی از سخنگوهای وزارت خارجه آمریکا نیز از اظهارنظر درباره این دیدار امتناع کرد و گفته ما درباره گفت‌وگوهای دیپلماتیک خصوصی اظهارنظر نمی‌کنیم. با این حال یکی دیگر از مقام‌های آمریکایی مطلع از این نشست متذکر شده که این گفت‌وگوها با اطلاع از این مسئله صورت گرفته که نیروهای روس هنوز به‌عنوان ناظر صلح حضور داشتند. این مقام آمریکایی اعتقاد دارد که باید بتوانیم با روس‌ها دراین‌باره صحبت کنیم؛ چون آنها بر طرف‌های مقابل یکدیگر در مسئله قره‌باغ نفوذ دارند.
دراین‌میان دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، در پاسخ به گزارش پولتیکو با اعتراف به وجود تماس‌هایی بین روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا درباره مسئله قره‌باغ، گزارش‌های رسانه‌ای دراین‌باره را نادرست و غیردقیق دانست؛ چراکه او معتقد است تماس‌های سه‌جانبه که پولتیکو درباره آنها صحبت کرده، آن طوری نیست که بیان شده است. به باور سخنگوی کرملین در گزارش پولتیکو یک‌سری بی‌دقتی‌هایی انجام شده و اشتباهات زیادی هم وجود دارد. در همین حال گسل در روابط ارمنستان و روسیه هم در حال عمیق‌تر شدن است؛ به‌ویژه با اقدام روز سه‌شنبه مجلس ملی ارمنستان برای تصویب اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) و اعتراض جدی کرملین به نظر می‌رسد که مناسبات مسکو – ایروان به سمت فصل سردی میل خواهد کرد. البته ارمنستان پیش‌از‌این اعلام کرده بود برنامه‌اش برای تبدیل‌شدن به یکی از طرف‌های امضاکننده اساسنامه تشکیل‌دهنده دیوان کیفری بین‌المللی مشهور به اساسنامه رُم که بر طبق آن تبدیل به حوزه قضائی این دادگاه می‌شود، «اقدامی علیه فدراسیون روسیه نیست، بلکه دلیلش جنایات جنگی ارتکابی از طرف جمهوری آذربایجان در خاک جمهوری ارمنستان است». ماه مارس گذشته دیوان کیفری بین‌المللی مستقر در لاهه، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه را به ارتکاب جنایات جنگی با فرستادن اجباری صدها کودک اوکراینی به روسیه متهم کرد؛ ادعایی که کرملین آن را پوچ و در راستای ضدیت با روسیه دانسته و شدیدا محکوم کرد. دیوان کیفری بین‌المللی متعاقب این ادعا با صدور حکمی، ۱۲۳ کشور عضو این دیوان را ملزم به بازداشت رئیس‌جمهور روسیه و استرداد او کرد؛ در‌صورتی‌که وارد خاک آنها شود.
تهران، کانون تحرکات دیپلماتیک
به موازات این اتفاقات، در روزهای اخیر تهران به مقصد مقامات سیاسی، امنیتی و دپیلماتیک دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان بدل شده است. اولین سفر از سوی آرمن گریگوریان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان، به تهران انجام شد. گریگوریان برای گفت‌وگو درباره مسائل دوجانبه و منطقه در سفر به تهران، با مقامات ارشد کشور از‌جمله علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، دیدار و رایزنی کرده بود. دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان که حوالی ظهر روز یکشنبه وارد تهران شد، بعدازظهر همان روز با علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان، دیدار و با او درباره امور دوجانبه، تحولات منطقه قفقاز و مسائل بین‌المللی گفت‌وگو کرد.
در این دیدار احمدیان با اشاره به آخرین تحولات منطقه قفقاز و ضرورت تلاش همه طرف‌ها برای استقرار آرامش و امنیت در منطقه، روی خط قرمز ایران مانور داد و تصریح کرد که هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه، نا‌امن‌کننده و موجب بیثباتی و تصاعد بحران است. امیرعبداللهیان هم در دیدار روز دوشنبه خود با دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان، ضمن تأکید بر سیاست اصولی و ثابت جمهوری اسلامی ایران دایر بر حفظ مرزهای بین‌المللی و تمامیت ارضی کشورها، بر ضرورت حل‌وفصل مسائل منطقه از طرف کشورهای منطقه تأکید و چارچوب ۳+۳ را سازوکار مؤثری برای حل مسائل منطقه‌ای بدون مداخله قدرت‌های خارجی توصیف کرد. وزیر امور خارجه همچنین از آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای ارسال کمک‌های بشردوستانه به آوارگان قره‌باغ خبر داد. پیرو گفته امیرعبداللهیان روز سه‌شنبه بود که با حضور مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان، اولین محموله کمک‌های انسان‌دوستانه ایران برای آوارگان قره‌باغ وارد استان سیونیک ارمنستان شد. در مراسم اهدای این کمک‌ها، استاندار و چند نفر از مقامات استانی نیز حضور داشتند. این محموله شامل بیش از ۵۰ تن نیازهای اولیه آوارگان شامل چادر، پتو، مواد غذایی، بخاری، ست‌های بهداشتی و دیگر نیازمندی‌های فوری آوارگان است. سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران نیز که دیروز (چهارشنبه) با آرمن گریگوریان دیدار داشت، با تأکید بر اینکه تحولات و روندهای امنیتی در قفقاز جنوبی بر امنیت منطقه تأثیرگذار است، اظهار کرد: «تداوم تنش در این منطقه به نفع دو کشور ارمنستان و آذربایجان و سایر کشورهای منطقه نیست و باید تلاش‌ها بر رفع این اختلافات و تنش‌ها متمرکز شود و جمهوری اسلامی ایران آمادگی کمک به رفع این تنش‌ها را دارد».
رئیس ستاد کل نیروهای مسلح در بخش مهمی از گفته‌های خود ضمن اعلام آمادگی ایران برای اعزام ناظر به مرزهای دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان، متذکر شد که ارتقای توان دفاعی و توانمندی‌های نظامی هر کشوری نباید با اهداف و نیات تهاجمی همراه باشد. سرلشکر باقری درباره برگزاری رزمایش اخیر آمریکا در خاک ارمنستان اظهار کرد که حضور بازیگران جدید و خارج از منطقه به پیچیدگی و بیثباتی می‌افزاید. بر اساس گزارش‌های واصله، دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان هم در دیدار با محمد باقری گزارشی درباره تحولات قفقاز ارائه داد.
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز در نشست خبری دوشنبه هفته جاری با ارائه توضیحاتی درباره سفر اخیر دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان به تهران، در پاسخ به پرسشی در مورد اظهارات اخیر اردوغان درباره ارسال پالس‌های مثبت از سوی ایران در مورد کریدور زنگه‌زور در یک موضع گیری بینابین با بیان اینکه ایران با توسعه راه‌های مواصلاتی به نحوی که منافع همه کشورهای منطقه تأمین شود، موافق است، در عین حال تأکید داشت که تهران با هرگونه تغییر مرزهای بین‌المللی و ایجاد تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه مخالف است.
به‌جز آرمن گریگوریان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان، خلف خلف‌اف، دستیار الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در امور ویژه هم که سه‌شنبه‌شب وارد تهران شد، صبح دیروز (چهارشنبه) با حسین امیرعبداللهیان در محل وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران دیدار و رایزنی کرد. روابط دوجانبه و تحولات منطقه، محور گفت‌وگوهای او در ملاقات با وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بود. هم‌زمان با خلف خلف‌اف، دستیار الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در امور ویژه در تهران، وزارت دفاع این کشور (آذربایجان) دیروز در بیانیه‌ای اعلام کرد که دریادار سبحان بکیروف، فرمانده نیروی دریایی ارتش آذربایجان با هیئتی به سرپرستی کاپیتان محمدرضا خزایی، فرمانده عملیات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران دیدار و گفت‌وگو کرد.
در دیدار دیروز، اهمیت برگزاری رزمایش مشترک نیروی دریایی جمهوری آذربایجان و ایران در آینده به‌ویژه دریای خزر مورد تأکید طرفین قرار گرفت که طبق بیانیه وزارت دفاع آذربایجان در این زمینه توافق اولیه حاصل شد و چشم‌اندازهای توسعه همکاری‌ها در حوزه نظامی بین نیروی دریایی دو کشور نیز مورد توجه قرار گرفت که البته هنوز تاریخ برگزاری این تمرینات اعلام نشده است. در این بین شبکه تلویزیونی آذربایجان تی‌وی هم به ادعای خود با استناد به اظهارات منابع مطلع گزارش داد یاسین حسین‌زاده که حمله‌ای مسلحانه به سفارت باکو را هفتم بهمن سال گذشته در تهران انجام داده بود، اعدام خواهد شد.
از تلاش تهران برای بازگشایی سفارت باکو تا تأکید خرازی بر خطوط قرمز
پیش از سفر خلف خلف‌اف، دستیار الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در امور ویژه، ناصر کنعانی در نشست خبری این هفته خود و در پاسخ به سؤالی در مورد اخبار منتشرشده در ارتباط با سفر هیئت آذربایجانی به ایران از تلاش تهران برای بازگشایی سفارت باکو خبر داد و این را گفت که رایزنی بین مقامات دو کشور ادامه دارد و در این گفت‌وگوها در مورد آخرین تحولات منطقه و همچنین ازسرگیری مجدد فعالیت سفارتخانه آذربایجان در ایران رایزنی و گفت‌وگو می‌شود.
سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ادامه داد که روند گفت‌وگوها و رایزنی‌ها برای ازسرگیری فعالیت دیپلمات‌های آذربایجانی مثبت است و در روند دلگرم‌کننده‌ای قرار داریم و ان‌شاءالله با تکمیل روندهای طی‌شده به‌زودی شاهد آغاز فعالیت مجدد دیپلمات‌های آذربایجانی در ایران باشیم. وی در پاسخ به سؤالی در مورد برنامه ایران برای کمک به آوارگان قره‌باغ عنوان کرد: تا آنجایی که مطلع هستم قرار است اقداماتی برای ارسال کمک‌های انسان‌دوستانه انجام شود و این موضوع در دستور کار قرار دارد و نهادهای ذی‌ربط از‌جمله هلال‌احمر می‌توانند توضیحات بیشتری در این زمینه ارائه دهند.
سخنگوی وزارت خارجه در نشست خبری این هفته با انتقاداتی نسبت به انفعال تهران در قفقاز هم روبه‌رو بود و در پاسخ به سؤال دیگری مبنی بر اینکه گفته می‌شود ایران در این مدت اخیر توجهی جدی به موضوع تحولات قفقاز جنوبی نداشته است، با رد این مسئله گفت: «اهتمام دولت ایران به تحولات قفقاز جنوبی جدی است. ما با جدیت تحولات منطقه را دنبال می‌کنیم و در جریان رایزنی با کشورهای منطقه قفقاز، چه در چارچوب دوجانبه و چه در چارچوب چندجانبه پیگیری تحولات این منطقه به صورت جدی در دستور کار ما قرار داشته و دارد».
کنعانی با تأکید بر اینکه ما نسبت به حوزه امنیت ملی خود بی‌تفاوت نیستیم، خاطرنشان کرد که در جریان رایزنی‌ها و تماس‌ها در ارتباط با تحولات این منطقه حتی ابتکارهای سیاسی مختلفی نیز در این ارتباط از سوی ایران مطرح شده است و بخشی از گفت‌وگوهای جاری در تهران نیز طی روزهای اخیر در چارچوب این تحولات است.
با وجود توضیحات ناصر کنعانی، برخی از تحلیلگران و کارشناسان کماکان منتقد جدی عملکرد ایران در تحولات قفقاز هستند. با توجه به این نکته، سیدکمال خرازی در مقام رئیس شورای راهبردی روابط خارجی، استراتژی ایران را در قبال بحران قفقاز تشریح و با تأکید بر خطوط قرمز تهران، یادآور شد که ایران تغییر مرزهای کنونی بین کشورهای منطقه را برنمیتابد.
سیدکمال خرازی در پاسخ به این پرسش که راهبرد ایران در قبال بحران قفقاز چیست؟ این را گفت که بدون تردید با حل مسئله قره‌باغ معادلات قفقاز تغییر کرده است و باید دید اینک چگونه می‌توان به حل سایر مسائل این منطقه حساس کمک کرد. جمهوری اسلامی ایران که روزگاری این منطقه جزء خاکش بود، با پذیرش شرایط پس از فروپاشی شوروی سابق، همواره همچون پدری خیرخواه نسبت به تحولات این منطقه، به‌خصوص تغییر جغرافیای این منطقه حساس بوده است.
رئیس شورای راهبردی روابط خارجی با ارجاعی تاریخی، عنوان کرد: «ایران از ابتدا ناحیه قره‌باغ را جزء خاک جمهوری آذربایجان دانسته و بر آزادسازی اراضی اشغالی آن کشور تأکید داشته است، به طوری که حتی در زمان رئیس‌جمهور سابق جمهوری آذربایجان، مرحوم حیدر علی‌اف، پیشنهاد کمک تسلیحاتی به آن کشور برای آزادسازی اراضی اشغالی را داده بود». به همین ترتیب به گفته خرازی، ایران اکنون هرگونه اشغال اراضی ارمنستان توسط آذربایجان را نیز برنمیتابد و بر حفظ مرزهای کنونی بین کشورهای منطقه تأکید دارد. رئیس شورای راهبردی روابط خارجی در پاسخ به این سؤال که در شرایط فعلی سرنوشت کریدور زنگه‌زور چه می‌شود؟ گفت که باکو، کریدور زنگه‌زور را به نحوی که در حاکمیت جمهوری آذربایجان باشد و اتصال نخجوان را به خاک اصلی آن تأمین کند، در قبال کریدور لاچین مطرح میکرد که در اختیار ارمنستان بود و قره‌باغ را به خاک ارمنستان متصل میکرد. اینک که مسئله قره‌باغ حل و طبعا کریدور لاچین بلااثر شده است، دیگر توجیهی برای درخواست چنین کریدور متقابلی وجود ندارد. البته کشورها می‌توانند در قالب همکاری ترانزیتی راه‌های ارتباطی خود را در اختیار همسایگان خود قرار دهند و چنین همکاری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان هم قابل دفاع است، ولی لازمه برقراری چنین ارتباطی تهدید و اشغال نیست. به گفته وی، جمهوری اسلامی از آنجا که بر اهمیت اتصال نخجوان به خاک جمهوری آذربایجان واقف است، حتی درصدد است چنین اتصالی را از خاک ایران برای جمهوری آذربایجان فراهم کند و بنابراین با باکو برای ساخت جاده و راه‌آهنی به طول ۵۵ کیلومتر از روستای آق‌بند در منطقه زنگیلان در جنوب کشور آذربایجان و در مجاورت مرز ایران و ارمنستان، تا شهر اردوباد در نخجوان، به توافق رسیده که در دست پیگیری است.
