نگاهی به نمایش مناظره وایادولید به کارگردانی هوشمند هنرکار
مسئله مناظره وایادولید همچنان مسئله جهان است
آنها از گونه‌ای دیگرند، برای خدمت‌کردن و بودن تحت قیمومت زاده شده‌اند. همان‌طور که شکل بر شیء، همان‌طور که روح بر جسم، همان‌طور که زوج بر زوجه و پدر بر پسر قیمومت دارد. این نظمی است که از سوی خالق برای نیکی بر همه مقدر شده است. آن که برده زاد است، اگر بی‌ارباب بماند، فنا می‌شود. (سِپولوِدا؛ مناظره وایادولید)
خسرو باقری: آنها از گونه‌ای دیگرند، برای خدمت‌کردن و بودن تحت قیمومت زاده شده‌اند. همان‌طور که شکل بر شیء، همان‌طور که روح بر جسم، همان‌طور که زوج بر زوجه و پدر بر پسر قیمومت دارد. این نظمی است که از سوی خالق برای نیکی بر همه مقدر شده است. آن که برده زاد است، اگر بی‌ارباب بماند، فنا می‌شود. (سِپولوِدا؛ مناظره وایادولید)
گروه زمان، یادگار پرافتخار دُرنای تئاتر ایران، بانو استاد مهین اسکویی، اینک پس از سال‌های بلند زمستانی، بار دیگر به همت شاگردان برجسته آکادمی علوم و هنرهای نمایشی آناهیتا و گروه زمان، نمایش‌نامه ژرف و تفکربرانگیز مناظره وایادولید اثر تأثیرگذار ژان کلود کاری‌یر، نمایش‌نامه‌نویس مردم‌گرای فرانسه را در سالن قشقایی را به صحنه آورده است.
ژان کلود کاری‌یر (1931ـ2021) نمایش‌نامه‌نویس، نویسنده و فیلم‌نامه‌نویس سرشناس، که به‌شدت تحت تأثیر مناظره تاریخی وایادولید قرار گرفته بود، نخست روایت این مناظره را برای یک سریال تلویزیونی (1992) قلم زد. از این سریال (با هنرمندی ژان کارمه، ژان پیر ماریل و ژان لویی ترینتنیان) با «هفت جایزه طلا» و «جایزه ایتالیا»، استقبال گرمی به عمل آمد. سریال، همچون رمان بزرگی بود که به کاری‌یر مجال می‌داد که روایتش از این واقعه تاریخی را با تمام جزئیات بر قلم آورد و بستر تاریخی وقوع این مناظره دوران‌نما را به تمامی تشریح کند. اما وقتی کاری‌یر در سال 1999 تصمیم گرفت که از آن مناظره، نمایش‌نامه‌ای بیافریند، دیگر از آن فراخی و امکان جولان سریال تلویزیونی که شانه به شانه رمان می‌ساید، خبری نبود. اینک او بود و یک امکان حداکثر سه‌ساعته اجرای یک نمایش، چیزی شبیه آفرینش یک داستاه کوتاه یا خلق یک اثر نقاشی بر بوم. کاری‌یر از همان وقتی که تبدیل روایت بلند به نمایش‌نامه را در برنامه خود قرار داد، باید مانع مهمی را در اجرای تئاتری اثر، از پیش پا برمی‌داشت. درون‌مایه مباحثه سخنورانه و ضرورتا کم‌تحرک و بیشتر متکی بر کلام تا اجرا، خطر بزرگی را در برابر نمایش‌نامه‌نویس قرار می‌داد. بنابراین او مجبور بود که از شاخ و برگ‌های اثر بکاهد و زمان، مکان‌ها، شخصیت‌ها و حتی روایت داستان را کوتاه‌تر کند. به عنوان نمونه، از جمله تمهیداتی که کاری‌یر اندیشید، یکی همانا، کوتاه‌کردن مناظره از پنج روز در اصل روایت به دو روز و نیم در اجرای نمایشی آن بود. این نمایش‌نامه برای نخستین بار در 20 ژانویه 1999 به کارگردانی ژاک لاسال، بازیگر، نویسنده، نمایش‌نامه‌نویس و کارگردان فرانسوی اجرا شد.
اجرای نمایش مناظره وایادولید را گروه زمان بر عهده گرفته است. گروه زمان را نخستین بار مهین اسکویی در سال 1348 بنیان گذاشت. این گروه، نمایش‌نامه‌های صاعقه اثر الکساندر نیکولایویچ آستروفسکی، خرس و خواستگاری و سه خواهر آثار آنتوان چخوف، در اعماق اثر ماکسیم گورکی و... را با درخششی کم‌نظیر بر صحنه تئاترهای ایران آورد. بسیاری از بازیگران و کارگردانان برجسته تئاتر ایران از جمله مهدی فتحی، سعید سلطان‌پور، سودابه اسکویی، محمود دولت‌آبادی، ناصر حسینی‌مهر و... در گروه زمان هنرنمایی کرده‌اند. آخرین اثری که گروه زمان به رهبری مهین اسکویی در سال 1367 کوشید بر صحنه آورد، تاریکی‌های سرکش اثر آنتونیو بوآرو بایخو، نمایش‌نامه‌نویس اسپانیایی بود که پشت سد مجوز گرفتار آمد و هرگز نور صحنه بر آن نتابید. پس از آن بود که مهین اسکویی برای همیشه صحنه را ترک کرد و باقی عمر پربرکتش را به تألیف و ترجمه آثار تئاتری سپری کرد.
اکنون هوشمند هنرکار با کارگردانی نمایش‌هایی چون سگ مرده اثر برتولت برشت؛ آنتیگونه اثر سوفوکل، پرده‌ها از راه می‌رسند اثر چارلز دیزنزو... با طراحی و کارگردانی مناظره وایادولید، بار سنگین راه استادان بزرگ گروه زمان و تئاتر آناهیتا را بر دوش گرفته است. هوشمند هنرکار بار دیگر نشان داد که زمین بدون داعی نخواهد نماند. آزیتا نوری‌وفا در مقام دستیار کارگردان، نقش مهمی را در یاری به هنرکار ایفا کرده است. هنرمندان بازیگر: جلیل فرجاد در نقش کاردینال ایتالیایی و نماینده پاپ پل سوم، مهدی وثوقی در نقش بارتولومه دِ لاس کازاس، مهدی ربانی در نقش خوان گینس دو سپولودا، علیرضا عباسی در نقش دلقک، فرید گلریز در نقش مقام ارشد صومعه کرگوریو، عبدالله عاج پرین در نقش مهاجرنشین، یگانه عطار‌علیایی در نقش زن سرخ‌پوست، سارینا قاسم‌زاده در نقش خدمتکار سیاه‌پوست و رهام رضایی در نقش کودک سرخ‌پوست در این اثر بسیار مهم، به‌راستی درخشیده‌اند. سیما سامانی (طراح لباس)، آرش هژیرآزاد (آهنگساز)، بابک شادعلیزادگان (طراح نور) و امیر قادری (طراح گریم) در انتقال فضای اثر بسیار کوشیده‌اند. هوشمند هنرکار همچون کاری‌یر موفق شده است که از سنگینی مباحثه‌های پیچیده و اسکولاستیک دو نظریه‌پرداز با استفاده از دو صحنه درخشان، یکی صحنه حضور مادر و فرزند سرخ‌پوست در این مناظره و دیگری صحنه‌گردانی دلقک، بکاهد. با وجود این محدویت‌های تحمیلی کارگردان، به حذف مرد سرخ‌پوست و صحنه دریده‌شدن لباس زن سرخ‌پوست انجامیده است.
باید در نظر داشت که این اثر نمایشی بدون تهیه‌کننده یا حامی به صحنه آمده، که در شرایط اقتصادی کنونی به کاری پهلوانی شبیه است. البته تمام زندگی شگفت تئاتر آناهیتا و گروه زمان همواره بر همین منوال بوده است. همتشان بلند و جانشان سلامت.
نمایش‌نامه مناظره وایادولید را مجتبی میثمی با دقت و رسایی به زبان فارسی ترجمه کرده است. میثمی که ترجمه نمایش‌نامه‌های چهاردهم ژوئیه، دانتون و گرگ‌ها و کتاب نظری تئاتر مردم، آثار کم‌نظیر نویسنده بزرگ و انسان‌گرای فرانسوی، رومن رولان و نیز بازیگری (استثنا و قاعده. برتولت برشت) را در کارنامه خود دارد، از دانش و هنر خود بهره برده و ترجمه‌ای را از این اثر آفریده است که هم‌تراز تألیف است و می‌دانیم که بهترین ترجمه آن است که با تألیف، اشتباه گرفته شود. مترجم علاوه بر ترجمه خود نمایش‌نامه، پیش‌گفتار بسیار سودمند ناشر فرانسوی را هم ترجمه کرده. پیش‌گفتار و نمایه تاریخی و پانوشت‌های ارزشمند کتاب به خواننده کمک می‌کند که بستر سیاسی و اجتماعی، شخصیت‌ها و وقایع تاریخی اثر را بشناسد و درک کند. پیش‌گفتار ناشر فرانسوی نکات مهم اجرای نمایش‌نامه را هم به کارگردانان یادآوری می‌کند.
