ریل در سراشیبی

کاوه نصرتی: شرکت راه‌آهن با وضعیت وخیم زیان‌دهی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. بر‌اساس صورت‌های مالی منتشر‌شده، شرکت راه‌آهن که پیش‌از‌این تنها در بخش مسافری زیان‌ده بوده، این‌بار در بخش حمل بار هم زیان‌‌ده شده است و زیان انباشته حدود هزار‌و 800 میلیارد‌تومانی را به ثبت رسانده است. نکته درخورتوجه اینکه حقوق پرسنل این شرکت سهم بسیار بزرگی در هزینه خدمات آن دارد.

زیان خالص راه‌آهن حدود ۵ برابر شد

چندی پیش وزارت اقتصاد صورت مالی هزار شرکت دولتی و مؤسسات عمومی را منتشر کرد که در‌این‌میان وضعیت مالی شرکت راه‌آهن شرایط وخیمی را به ثبت رسانده است.

بر‌اساس صورت‌های مالی حسابرسی‌شده منتهی به پایان اسفند ماه سال گذشته، این مجموعه دولتی در سال قبل درآمد 87‌هزار‌و 700 میلیارد ریالی را به دست آورده که هرچند به دلیل افزایش تعرفه‌های حمل‌ونقل، نسبت به سال ۱۴۰۰ حدود 25 درصد افزایش را نشان می‌دهد؛ اما شرکت راه‌آهن همچنان زیان‌ده است و از قضا بخش حمل کالا که در سال‌‌های گذشته سودآور بوده، هم‌اکنون زیان‌ده شده است. بر‌اساس صورت‌های مالی منتشر‌شده، زیان خالص شرکت راه‌آهن در پایان سال گذشته به بیش از 18 هزار میلیارد ریال رسیده تا به‌این‌ترتیب زیان انباشته این مجموعه به بیش از 179 هزار میلیارد ریال برسد.

در جدول شماره یک، میزان سود و زیان راه‌آهن در پنج سال اخیر آمده است و نشان می‌دهد که شرکت راه‌آهن که در سال ۱۳۹۹ موفق شده بود به سود خالص حدود چهار هزار میلیارد ریال برسد، حالا زیان بالغ بر ۱۸ هزار میلیارد ریال را به ثبت رسانده است. همچنین این جدول نشان می‌دهد که شرکت راه‌آهن در همه پنج سال گذشته زیان عملیاتی ثبت کرده و به جز در سال 1399 در همه این مدت زیان خالص داشته است. روند گرفتاری راه‌آهن به زیان خالص در دو سال 1400 و 1401 سنگین‌تر شده و تقریبا چهار تا پنج برابر سال‌های قبل از آن شده است.

 سقوط حمل‌ونقل کالا در بخش ریلی

در ادامه به بررسی جزئیات بیشتر درآمد و هزینه‌ شرکت راه‌آهن می‌پردازیم تا درک بهتری از عملکرد این شرکت و علل زیان‌دهی آن را پیدا کنیم. بر اساس صورت‌های مالی منتشر‌شده جمع کل درآمدهای محقق‌شده شرکت راه‌آهن در سال 1401 معادل 87.733 میلیارد ریال است که شامل سه بخش اصلی حمل‌ونقل داخلی، حمل‌ونقل بین‌المللی و حق استفاده از دارایی‌ها در حوزه مسافربری به ترتیب به ارزش 67.600، 12.491 و 7.643 میلیارد ریال است.

درآمد حمل‌ونقل داخلی شامل بخش‌های درآمدی حمل‌ونقل باری و مسافربری، همچنین درآمد حمل‌ونقل مسافربری بر‌اساس درصدی از مبلغ فروش بلیت شرکت‌های استفاده‌کننده از خدمات و دارایی‌های این شرکت از طرف شرکت‌های خصوصی حوزه حمل‌ونقل ریلی و همچنین درآمد ناشی از اجاره‌بهای لوکوموتیو در مسیرهای داخلی بوده است. درآمدهای حمل‌ونقل باری این بخش از محل جابه‌جایی 31.706 میلیون تن/کیلومتر بوده است که در مقایسه با سال 1400 کاهش در حدود شش‌درصدی در حجم حمل‌ونقل را نشان می‌دهد. با این حال، با توجه به رشد نرخ تعرفه‌های حمل‌ونقل، کل درآمدهای این بخش رشد 25‌درصدی داشته است. درآمدهای بخش حمل‌ونقل بین‌المللی که بابت جابه‌جایی بار به آسیای میانه بوده است، با وجود رشد نرخ تعرفه‌ها و به دلیل کاهش محسوس مقدار جابه‌جایی از 3.331 به 2.085 میلیون تن/کیلومتر (و معادل 37 درصد)، از 15.478 میلیارد ریال به 12.491 میلیارد ریال کاهش یافته است.

شرکت، علت این موضوع را کاهش حجم تجارت خارجی کالایی با کشورهای حوزه آسیای میانه در سال گذشته عنوان کرده است و شاید بتوان گفت که یکی از دلایل زیان‌دهی مجموعه در سال قبل نیز این افت محسوس در حمل‌ونقل کالایی بوده است. نکته قابل ذکر اینکه شرکت‌های حوزه حمل‌ونقل با توجه به هزینه‌های ثابت بالایی که دارند، در صورت خالی‌ماندن ظرفیت‌های قابل استفاده آنها به‌سرعت از روند سوددهی خارج و به منطقه زیان وارد می‌شوند.

در این بخش باید اشاره کرد که بر‌اساس برنامه ششم توسعه بنا بود که سهم حمل‌ونقل ریلی از حمل بار تا سال ۱۴۰۰ به حداقل ۳۰ درصد برسد؛ اما این موضوع نه‌تنها محقق نشد؛ بلکه سهم حمل‌ونقل ریلی از حمل بار با کاهش روبه‌رو شده و از ۷.۳ درصد در سال ۱۳۹۷ به شش درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است. سهم حمل‌ونقل ریلی در حمل بار کشور در سال ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۴ در حدود ۱۰ درصد بوده است.

 افزایش تعداد مسافران قطار

بخش سوم درآمد با عنوان حق استفاده دارایی‌های مجموعه بابت خدمات ایستگاهی و تأمین نیروی کشش قطارهای مسافربری و ریلی معادل 7.643 میلیارد ریال محقق شده است. این مبلغ در مقایسه با سال قبل از آن رشد 50‌درصدی را نشان می‌دهد و علت آن نیز افزایش جابه‌جایی مسافر در حوزه حمل‌ونقل ریلی از 20.7 میلیون نفر به 29.6 میلیون نفر است. بر‌اساس جداول حاشیه سود درج‌شده از طرف شرکت در صورت‌های مالی، علت اصلی زیان‌دهی شرکت در سال‌های اخیر، بابت همین آخرین بخش درآمدی شرکت یعنی حق استفاده دارایی‌های مجموعه بابت خدمات ایستگاهی و... در حوزه مسافربری است. در‌حالی‌که این بخش درآمد 7.643 میلیارد ریالی داشته است؛ اما بر‌اساس تخصیص بهای تمام‌شده از طرف شرکت، هزینه‌های این بخش در سال قبل معادل 27.485 میلیارد ریال بوده و در واقع خدمات این بخش برای شرکت منجر به زیان در حدود ۲۰ هزار میلیارد‌ریالی شده است.

با این حال، شرکت در این زمینه تأکید کرده که ارائه این خدمات با وجود آنکه توجیه اقتصادی ندارد، اجتناب‌ناپذیر است؛ زیرا حمل‌ونقل ریلی موجب کاهش مصرف سوخت، کاهش آلاینده‌های محیط زیست، کاهش تلفات جاده‌ای و کاهش استهلاک جاده‌ها و... می‌شود.

با این حال در نبود شاخصی در راستای اندازه‌گیری اثرات ناشی از استفاده از حمل‌ونقل ریلی به جای حمل‌ونقل جاده‌ای، نمی‌توان درباره اجتناب‌ناپذیر‌ بودن این هزینه‌ها قضاوت کرد؛ به‌ویژه اینکه ارقام زیان انباشته این واحد دولتی به حدود 180 هزار میلیارد ریال رسیده باشد و پیشنهاد می‌شود که دولت و سازمان برنامه و بودجه در این زمینه نسبت به طراحی برخی شاخص‌های کیفی و کمّی اقدام کند که بتواند علل زیان‌دهی واحدهای دولتی و منفعت‌رسانی آنها در بخش‌های دیگر را از ضعف‌های مدیریتی یا ساختاری جدا کند.

 سهم گزاف حقوق پرسنل در هزینه‌های شرکت راه‌آهن

در ادامه، به بررسی بخش‌های اصلی بهای تمام‌شده خدمات شرکت راه‌آهن می‌پردازیم. همان‌طور که جدول شماره دو نشان می‌دهد، هزینه‌های پرسنلی که شامل هزینه حقوق و خرید خدمات بوده است، بیشترین سهم را از کل هزینه‌های مربوط به بهای تمام‌شده خدمات راه‌آهن داشته است. جالب است که حقوق پرسنل و خرید خدمات شرکت راه‌آهن بیشتر از ۶۰ درصد بهای تمام‌شده خدمات شرکت راه‌آهن را تشکیل می‌دهد. همچنین این هزینه‌ها نسبت به سال 1400 رشد بیش از 50‌درصدی داشته‌ است. لازم به ذکر است که تعداد پرسنل شرکت شامل پرسنل رسمی، قراردادی و... در سال قبل ۲۲‌هزار‌و ۵۱۵ نفر بوده است. نکته دیگر اینکه شرکت راه‌آهن برخلاف دیگر بخش‌ها، پول کمتری برای تعمیر و نگهداری ناوگان خرج کرده است.

این موضوع در کنار رشد قیمت‌ها و تورم سالانه در نگاه اول ممکن است نشان از کنترل هزینه‌های مجموعه داشته باشد؛ اما به نظر می‌رسد که دلیل کاهش این هزینه‌ها که بخش ضروری از سرویس‌دهی و ارائه خدمات مجموعه راه‌آهن است، زیان‌دهی کلی مجموعه و محدود‌بودن تخصیص منابع دولتی به راه‌آهن باشد. همچنین کل بهای تمام‌شده شرکت راه‌آهن در مقایسه با سال 1400 رشد 26‌درصدی را نشان می‌دهد. شرکت در بخش هزینه‌های عمومی اداری نیز مبلغی بالغ بر ۲۲ هزار میلیارد ریال شامل ۱۶‌هزار‌و ۸۰۰ میلیارد ریال خدمات قراردادی و دستمزد و همچنین پنج‌هزار‌و ۷۳۰ میلیارد ریال دیگر هزینه‌ها را ثبت و شناسایی کرده است. به‌این‌ترتیب این شرکت در پایان سال قبل مبلغ ۲۳‌هزار‌و ۵۴۶ میلیارد ریال زیان عملیاتی ثبت کرده است.

در بخش حمل‌ونقل بار، ظرفیت قابل استفاده مجموعه معادل ۴۰ میلیارد تن/کیلومتر بوده که در سال قبل فقط ۲۹میلیارد‌و ۴۵۹ میلیون تن/کیلومتر استفاده شده است. رکود اقتصاد داخلی و همچنین کاهش حجم حمل‌ونقل کالا به خارج از کشور ازجمله دلایلی است که منجر به بی‌استفاده ماندن بخشی از ظرفیت حمل‌ونقل ریلی در حوزه حمل بار شده است.

در پایان نگاهی به جدول گزارش تطبیق عملکرد شرکت با بودجه سال 1401 می‌پردازیم. براساس این گزارش درآمدهای پیش‌بینی‌شده شرکت برای سال قبل براساس قانون بودجه معادل 102 هزار میلیارد ریال برآورد شده بود که عملکرد واقعی شرکت معادل ۸۷هزارو ۷۰۰ میلیارد ریال بود و به‌این‌ترتیب شاهد تحقق‌نیافتن بودجه این بخش به میزان ۱۴هزار‌و ۳۰۰ میلیارد ریال هستیم. همچنین میزان حمل بار پیش‌بینی‌شده معادل ۳۱میلیاردو ۵۰۰ میلیون تن/کیلومتر بوده است که رقم محقق‌شده معادل ۲۹‌میلیاردو ۴۵۹ میلیون تن/کیلومتر بوده و به‌این‌ترتیب عملکرد واقعی شرکت در این حوزه معادل 93.5 درصد بوده است.

نکته دیگر اینکه در حوزه حمل‌ونقل مسافربری نیز میزان جابه‌جایی مسافر در سال قبل ۱۴.۸ میلیون نفر/کیلومتر در بودجه برآورد شده بود که مقدار تحقق واقعی در این بخش ۱۵.۱ میلیون نفر/کیلومتر بوده است که شاهد تحقق 102درصدی بودجه شرکت در این بخش هستیم.