بازی ۲۰ مربع، اولین‌بازی‌ای که دنیا را فتح کرد

میثم جلوه‌مقدم*‌: تاکنون بیش از ۱۰۰ مورد از این نوع بازی‌های فکری باستانی در خاورمیانه با الگوها، اشکال و مواد مختلف مانند چوب، خشت و سنگ کشف شده است. بازی‌های فکری بیست‌خانه‌ای در دوران باستان مورد توجه همگان بوده و در هر فرهنگی این بازی را انجام می‌دادند و خاص یک فرهنگ نبوده است. در شهر سوخته سیستان نیز یک نمونه از این نوع بازی‌ها در گور شماره ۷۳۱ در گورستان باستانی شهر کشف شده که قدیمی‌ترین مجموعه کامل این نوع بازی به شمار می‌رود. باید اصلاح شود این اولین یا قدیمی‌ترین بازی تخته‌ای جهان نیست بلکه به‌درستی می‌توان گفت بازی شهر سوخته قدیمی‌ترین مجموعه بازی کامل یافت‌شده جهان است که قدمتی چهارهزارو 600 یا حتی چهارهزارو 700 ساله دارد که ثابت می‌کند از بازی سلطنتی اور در میان‌رودان در کشور کنونی عراق قدیمی‌تر، کامل‌تر و فکری‌تر است، به این علت که اولین نمونه بازی ۲۰ مربع است.

‌ خلاصه نحوه رمزگشایی

شناخت راز و رمز بازی شهر سوخته حدود یک سال به طول انجامید و سرانجام در پاییز سال ۱۴۰۱ به شناخت کامل بازی شهر سوخته و رمزگشایی آن با موفقیت دست یافتیم. همه چیز از همکاری با دکتر حسین مرادی مسئول کاوش‌های منطقه مسکونی شهر سوخته و با مطالعه مقاله دکتر سیدمنصور سجادی سرپرست کاوش‌های شهر سوخته به نام یک بازی فکری از شهر سوخته شروع شد که یکی از کلیدی‌ترین مقاله‌های علمی بود. مقاله علمی بازی باستانی شهر سوخته با همکاری دکتر حسین مرادی که نگارش بخش مطالب باستان‌شناسی را بر عهده داشت و نگارنده که کار رمزگشایی و بازآفرینی بازی شهر سوخته را برعهده داشت، نوشته شد. بر این اساس بازی شهر سوخته بر پایه شواهد باستان‌شناختی، تاریخی، احتمالات ریاضیات و با توجه به نظریه بازی (Game Theory) رمزگشایی و بازآفرینی شده است و به‌طورکلی درک ما از این نوع بازی‌ها را تغییر داده است. برای کشف روش درست و باستانی این بازی ابتدا باید تمام مهره‌ها مطالعه و بررسی می‌شد. شمارش مهره‌ها، رنگ، ارتباط بازی شهر سوخته با بازی‌های۲۰ مربعی دیگر به‌خصوص با بازی سلطنتی اور که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود و همچنین نشانه‌شناسی مهره‌ها در دوران باستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

‌ اهمیت کشف بازی شهر سوخته

پژوهشگران بازی‌های باستانی معتقدند که در بسیاری از بازی‌های باستانی هر مهره بازی ارزش خاص و معنایی نداشته و حتی راه شروع و پایان بازی‌های ۲۰ مربع همیشه مورد بحث بوده است. مجموعه بازی کامل شهر سوخته ۴۰ سال پاورقی مقالات علمی بوده و بسیاری از پژوهشگران صرفا اشاره‌ای گذرا به آن می‌کردند ولی با تحقیقات اخیر و کشف راز بازی شهر سوخته اکنون می‌توان جایگاه مهمی را برای آن در تاریخ بازی‌ها قرار داد. برای مثال ما جایگاه شطرنج، تخته‌نرد و دیگر بازی‌ها را می‌دانیم و اکنون درباره بازی ۲۰ مربع این را می‌دانیم که برخلاف تصور پیشین که تعداد مهره‌های بازی 20 مربعی را ۶۰ عدد نوشته بودند اکنون می‌دانیم که ۲۷ مهره است و به اشتباه ۶۰ مهره گزارش شده است. براساس تحقیقات علمی، که در نوع خود برای نخستین‌بار انجام می‌شود، می‌توان عنوان کرد که این مجموعه، تنها بازی باستانی فکری است که در آن هر مهره، معنا و کارکرد خاص خود را داشته به‌گونه‌ای که چنین عملکردی را فقط در بازی شطرنج می‌توانیم ببینیم و بنا به بازسازی و رمزگشایی اخیر از این بازی می‌توان سرمنشأ شطرنج و تخته نرد را به این بازی نسبت داد. این درست نیست که بگوییم شطرنج از بازی شهر سوخته ساخته شده زیرا بازی شطرنج بازی بدون تاس و کاملا فکری و بدون دخالت شانس است اما بازی شهر سوخته بازی دونفره رقابتی با تاس است که هم‌ عنصر شانس و هم فکر و راهبرد بازیگران در آن مؤثر بوده است و در این بازی نشانه‌هایی از شطرنج را می‌توان دید. این به این معناست که مردمانی در فلات ایران بازی پیچیده‌تر و فکری‌تری را در مقایسه با بازی سلطنتی اور بازی می‌کرده‌اند و می‌توان گفت بازی ۲۰ مربع از شرق به غرب رفته است. با تحقیقات اخیر علمی می‌توان حتی راه شروع و پایان بازی را هم ثابت کرد و با بازی شهر سوخته است که این نظریه را می‌توان ثابت کرد و اهمیت دیگر این موضوع این است که ما اکنون فهم مهمی از شیوه بازی شهر سوخته داریم و در نتیجه اگر مطالعات بیشتری در ارتباط با بازی‌های ۲۰ مربعی در نقاط دیگر دنیا صورت بگیرد باید مطالعات و انتشارات در ارتباط با بازی شهر سوخته مورد توجه قرار گیرد. شواهد موجود نشان می‌دهد این اولین نسخه بازی ۲۰ مربعی است که به صورت کامل همراه با مهره‌ها و سایر اجزای بازی تاکنون کشف شده است. 

رونمایی از بازی بازسازی‌شده علمی شهر سوخته در دانشگاه کمبریج انگلستان

نگارنده برای اولین‌بار بازی باستانی شهر سوخته را در کتابخانه مشهور شهر کمبریج (Waterstones) معرفی کرد که مورد توجه زیاد جوانان انگلیسی قرار گرفت. آن برنامه نشان داد که این یک بازی است که به جز ایرانی‌ها مورد علاقه مردمان سایر ملل هم هست. رویدادی در دانشگاه کمبریج که در اصل برای صحبت‌های دکتر ایروینگ فینکل، یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران بازی‌های باستانی، درباره بازی اور برگزار شد، با توضیحات مختصری از بازی شهر سوخته رونمایی شد و در کمال تعجب مورد توجه بسیاری از حاضران که عمدتا غیرایرانی بودند قرار گرفت و نشان داد این بازی به منزله اثری ملی می‌تواند نقشی هویتی برای ایرانیان بازی کند و لازم است تا مردم و مسئولان کشور از آن حمایت کنند.

‌ خلاصه روش بازی باستانی شهر سوخته

این بازی میان دو بازیکن روی تخته‌ای 20خانه‌ای انجام می‌شود. بازی شهر سوخته یک بازسازی ساده از تخته اصلی، شماره روی تاس‌ها و تعداد مهره‌های آن است که همگی در کنار هم در گور ۷۳۱ کشف شده‌اند. هر بازی حدود ۴۵ دقیقه طول می‌کشد و بسته به شانس و استراتژی حرکت مهره‌ها بر صفحه بازی زمان آن می‌تواند متغیر باشد. هیچ‌کس نمی‌داند چه کسی قرار است برنده شود تا زمانی که همه‌چیز تمام شود. این ویژگی‌های حیاتی باعث می‌شود که تاریخچه موفق و عمر طولانی آن قابل درک باشد.

‌ هدف بازی

هدف بازی این است که بازیکن هر 10 مهره را از سمت خود روی تخته قرار دهد و همان‌طورکه در نمودار نشان داده شده است، به سمت سر و دم حرکت کند تا از خانه سر و دم مار خارج شود. هر بازیکنی که زودتر ۱۰ مهره خود را به انتهای بازی ببرد برنده مسابقه است.

‌ مهره‌های بازی

هر بازیکن دارای 12 مهره است که براساس الگوی هندسی تقسیم می‌شوند. همان‌طورکه در شکل نشان داده شده است، مثلث‌ها قطعات اصلی بوده و مخروط‌ها و چهارگوش‌ها مهره‌های مسدودکننده هستند.

‌ مهره‌های شانس

مهره‌های شانس سه قطعه چوبی به شکل ستاره و حرکتی در طول بازی ندارند. فرودآمدن روی مهره‌های شانس همیشه باعث جایزه پرتاب دوم می‌شود، درحالی‌که مهره روی ستاره را نمی‌توان از بازی خارج کرد.

‌ تاس‌ها

در اصل چهار تاس در قبر ۷۳۱ پیدا شده بود که یکی از تاس‌ها سه جهت آن مخدوش شده بود و فقط یک طرف آن عددش معلوم است. بازی معرفی‌شده به همین علت بازی بازآفرینی‌شده اصلی شهر سوخته و دارای سه نوع تاس با شماره‌های ۱ تا ۴ است که دو تاس دارای اشکال دایره‌ای و یک تاس اشکال هندسی است. تحقیقات نشان می‌دهد که احتمال می‌رود هر دست بازی با یک تاس انجام می‌شده است.

‌ مهره‌های اصلی

بازی دارای ۱۰ عدد مهره مثلثی ساده و۱۰ مهره مثلثی دندانه‌دار است که مهره‌های اصلی بازی هستند و شروع حرکات مهره‌ها با انداختن تاس و عدد روی آن و ورود مهره‌های اصلی از بیرون به داخل بازی است و سپس با عبور از خانه‌های متعدد و با انجام استراتژی‌های فکری و خاص در طول بازی باید زودتر مهره‌ها را به بیرون از صفحه هدایت کنند (یک پرتاب تاس با عدد ۲ یک مهره در فضای ۲ و حرکات به این‌گونه است). در هر حرکت تنها یک مهره می‌تواند فضا را اشغال کند. هر تعداد مهره می‌تواند در هر زمان در بازی باشد. پس از چرخش مهره به ردیف وسط خانه‌ها، مسابقه آغاز می‌شود. مهره‌ها می‌توانند با پرش از روی مهره‌های خود یا بازیکن حریف به فضاهای آزاد بعدی بروند. بازیکن می‌تواند مهره حریف را بزند که در این صورت مهره حذف‌شده باید دوباره از ابتدا و با تاس‌انداختن شروع کند. بازیکنان با نزدیک‌شدن مهره‌ها به انتهای بازی و خانه سر و دم مار، باید با پرتاب تاس شماره دقیق را برای خروج از تخته بیاورند تا از صفحه خارج شوند.

‌ مهره‌های مسدودکننده چهار

چهار مهره مسدودکننده داخل بازی وجود دارد که هر بازیکن دارای دو مهره مسدودکننده است که در خانه‌های مشخص قرار می‌گیرند. پرتاب ویژه که باعث حرکت آنها می‌شود تاس با شماره سه است و بازیکن می‌تواند براساس شرایط بازی تصمیم بگیرد که مسدودکننده‌های خود را به جای مهره‌های اصلی خود حرکت دهد. هر مسدودکننده فقط یک حرکت در فضای خالی دارد و تنها می‌تواند مهره‌های اصلی بازیکن حریف را از بازی خارج کند یا سد راه شود. مهره‌های اصلی نمی‌توانند مهره‌های مسدودکننده حریف را از بازی خارج کنند.

‌ فنون بازی

اگرچه شانس و اعداد تاس در بازی بسیار تأثیرگذار است اما حق انتخاب شما در این باره که چه زمانی و چگونه عمل کنید تا مهره‌های اصلی و مسدودکننده خود را به چه صورت حرکت دهید، تاکتیک اصلی بازی را مشخص می‌سازد.

‌ بازی مار و دم شهر سوخته، بازی امروزی‌سازی‌شده و نامی جدید

در روز ۱۵ آبان ۱۴۰۲ در محل موزه ملی ایران مراسم رونمایی از دو بازی رومیزی برگزار شد، یکی بازی اصلی و باستانی شهر سوخته که اخیرا رمزگشایی و بازآفرینی شده و دیگری بازی مار و دم شهر سوخته است که با الهام از بازی تخته شهر سوخته و با توجه به علایم شمارشی دوره آغاز شمارش، اشکال هندسی با مفاهیم اعداد، منطق ریاضیات و توان توسط سرکار خانم دکتر رحما بردبار برای کودکان و نوجوانان طراحی و امروزی‌سازی شد. مهره‌های بازی براساس مهره‌های اصلی شهر سوخته و با حفظ ویژگی‌های ظاهری و خوردگی‌های آن با عنوان جدید و امروزی مار و دم شهر سوخته معرفی شده است.

‌ * کارشناسی ارشد مهندسی نرم‌افزار از دانشگاه اسکس انگلستان

 برگرفته از تحقیقات علمی میثم جلوه‌مقدم با کوشش دکتر حسین مرادی