بحرانی با قابلیت گسترش به دامان ایران

اِدوارد آبراهامیان*-ترجمه: احسان دستغـیب . حسن فتاحی:‌ مقاله‌ کوتاهی که پیش‌روی خوانندگان عزیز فارسی‌زبان قرار دارد، ترجمه مقاله‌ای است که یکی از پژوهشگران ارشد سیاست‌ورزی ارمنستان نوشته است. هدف ما از ترجمه و نشر این مقاله صرفا گشودن افقی جدید و زاویه‌های نادیده، از مناقشه ارمنستان و جمهوری آذربایجان است. مترجمان این مقاله در جایگاه پژوهشگری که باید بی‌طرف باشد تا مشاهده‌گری درست باشد، بی‌طرف هستند و صرفا سوی درست را سمتی می‌دانند که منافع ملی ایران تأمین شود. هدف از چاپ این مقاله هم افق‌گشایی برای منافع ملی ایران است. نکته مهمی که باید یادآور شویم این است که ایران با کشورهای درگیر در این مناقشه که شامل ارمنستان، آذربایجان، بخش خودمختار نخجوان، ترکیه و روسیه است، با هر یک روابطی ترش‌وشیرین دارد. با وجود روابط دیپلماتیک، با هرکدام تنش‌هایی را دارد. برای نمونه،‌ جمهوری آذربایجان خواهان حذف ایران از برخی مناسبات اقتصادی است و در این کار روی موضوعاتی مانند فتنه‌ پان‌ترکسیم و قطب کشورهای ترک‌زبان که ترکیه هم آرزوی زعامت آن را دارد، حساب باز کرده است. همچنین حضور نظامی کشورهای متخاصم با ایران کنونی هم موضوعی پررنگ است. با کشورهای دیگر هم کم‌و‌بیش مسائلی وجود دارد و با گذشت زمان شاید رنگ‌و‌بوی نظامی‌تر، اقتصادی‌تر، محیط‌زیستی‌تر و اجتماعی‌تر هم بگیرد. بنابراین این مقاله برای سیاست‌مداران کنونی ایران بسیار آموزنده است که بدانند در صفحه شطرنج مناقشه کنونی کجا بایستند و چگونه بازی کنند.

مناقشه

از زمان مناقشه قره‌باغ کوهستانی در سال 2020م. روسیه به‌سرعت ردپای نظامی خود را در سراسر ارمنستان گسترش داده و مجموعه‌ای از پاسگاه‌های امنیتی [یا بهتر بگوییم پایگاه‌های امنیتی کوچک‌مقیاس] را در سراسر استان سیونیک ایجاد کرده است. این پایگاه‌های امنیتی در دو منطقه راهبردی متمرکز شده‌اند: مرز ایران و ارمنستان و مناطق مرزی ارمنستان با آذربایجان و قره‌باغ کوهستانی. در بحبوحه همکاری‌های ژئوپلیتیکی رو‌به‌رشدِ مسکو و باکو و نیز علاقه روسیه به ایجاد کریدور موسوم به زنگزور [کریدور مفهومی است که به معنای دالانی برای ترابری و حمل‌ونقل به کار می‌رود]، تداوم حضور نیروهای روسی در سراسر مناطق سیونیک چالش فزاینده‌ای برای حاکمیت و ظرفیت امنیت ملی ارمنستان ایجاد کرده است [و ناگفته نماند این چالش فزاینده که امنیتی- اقتصادی-سیاسی-نظامی است، نه فقط برای ارمنستان که برای ایران هم هست]. دستاوردهای [نظامی‌محور] اخیر ارضی آذربایجان، از جمله اشغال سرزمین‌های تحت حاکمیت ارمنستان در سپتامبر 2022، جنوبی‌ترین استان‌های سیونیک و وآیوتز-دِزور ارمنستان را در حاشیه قرار داده و به‌صورت خطرناکی آسیب‌پذیر کرده است. بسیاری معتقدند که اگر رهبران باکو احساس کنند که شرایط مساعد است، مرحله بعدی کارزار نظامی‌شان احتمالا شامل حمله [نظامی سنگین زمینی-هوایی] به هر دو استان خواهد بود. برای آمادگی کافی برای دفاع از منطقه، نقشه‌برداری از فعالیت‌ها و خطرات استقرار نظامی روسیه ضروری است. این یادداشت با توصیه‌هایی برای یک تلاش سازمان‌یافته، اولویت‌بندی‌شده و دارای منابع برای کمک به ارمنستان برای بازگرداندن حاکمیت بر سیونیک به پایان می‌رسد.

شبکه‌های پایگاه‌های امنیتی: اهرمی گسترده که گویای نفوذی راهبردی‌اند

پس از مناقشه 2020م. مسکو که به رقص پیروزی باکو کمک کرده بود، از بحران امنیتی ارمنستان بهره برد و حضور نظامی قابل‌توجه خود را گسترش داد. تقویت نظامی روسیه عمدتا در سیونیک متمرکز بود. پایگاه‌های نظامی جدید روسیه متشکل از سرویس‌های امنیتی مختلف روسیه است. از جمله نگهبانان مرزی که توسط دستگاه امنیت فدرال روسیه، FSB مدیریت می‌شوند. معاهده «وضعیت و شرایط فعالیت نیروهای گارد مرزی فدراسیون روسیه در جمهوری ارمنستان» که در سپتامبر 1992م. امضا شد و «پروتکل شماره 5 در مورد تمدید حضور پایگاه نظامی 102 روسیه در جمهوری ارمنستان» نیز که در سال 2011 به تصویب رسید، مبنای قانونی را برای حضور نظامی روسیه در ارمنستان ایجاد کرد. پروتکل 2011م. محدودیت‌های حضور امنیتی روسیه را لغو کرد و اجازه داد نیروهای روسی در سراسر کشور مستقر شوند. در ماه می‌2021م. و نیز سپتامبر 2022م. دولت ارمنستان منطقه‌ای را برای توسعه زیرساخت‌های نظامی روسیه اختصاص داد. این تخصیص زمین که شامل مناطقی در کاپان، مِغری و تِغ می‌شد، برای استقرار نیروهای اضافی و ایجاد پایگاه‌هایی برای سربازان روسی مورد بهره‌برداری قرار گفت. بین مارس 2021م. و ژوئن 2023م. FSB (سازمان امنیت فدرال روسیه) حضورش را به‌روز کرد و نیز گسترش زیرساخت‌ها را برای مرزبانان و سایر خدمات نظامی روسیه، مستقر در سراسر سیونیک، به‌ویژه در مناطق مجاور مرز ارمنستان و ایران ایجاد کرد. این به‌روز‌رسانی شامل قلمرو‌یی است که در امتداد مسیر راه‌آهن دوره‌ شوروی سابق قرار گرفته و جمهوری باکو را به نخجوان متصل می‌کند (همان مسیر مد‌نظر آذربایجان برای کریدور زنگزور). در میان سازماندهی زیرساخت‌های نظامی، روسیه نیروهای امنیتی بیشتری را در منطقه مستقر کرده است. تا آگوست سال 2023م. حدود دوهزار نیروی امنیتی روسیه در سیونیک مستقر شده‌اند. علاوه بر استقرار در پست‌های بازرسی مرزی ارمنستان و ایران در آگاراک، نظامیان روسی کل خط مرزی ارمنستان و ایران را پایش می‌کنند. حضور نیروهای روسی همچنین سه کیلومتر در امتداد خط مرزی ارمنستان و آذربایجان از نقطه اتصال مرزهای ارمنستان، آذربایجان و ایران شروع می‌شود. روی رودخانه اَرَس (در نقشه شماره یک با رنگ قرمز مشخص شده است). در جنوب شرقی سیونیک، در سراسر رودخانه اَرس (مرز ارمنستان و ایران) و خط راه‌آهن شوروی سابق، روسیه سایت نظامی 016 را حفظ کرده است. روسیه همچنین سایت 508 متعلق به سازمان اطلاعاتی فدرال را در امتداد مرز زیر روستای نرنادزور در اختیار دارد. از دیگر امکانات نظامی روسیه می‌توان به سایت 21 مرزبانی FSB، واقع در زیر روستای آلوانک و پایگاه اصلی سازمان اطلاعاتی فدرال در مِغری اشاره کرد. حضور سازمان اطلاعاتی فدرال از سال 2021 به‌طور شایان‌توجهی گسترش یافته است. در آگاراک، نزدیک تأسیسات گمرکی، روسیه یک سایت دیگر مرزبانی FSB به نام پاسگاه 411 را در اختیار دارد که در سال 2022م. مورد بازسازی قرار گرفت. در انتهای غربی مثلث ارمنستان - آذربایجان - ایران در نزدیکی نخجوان، روس‌ها یک پایگاه نظامی دیگر (با شماره نامشخص) به مختصات جغرافیایی(38.843502، 46.156743) را اداره می‌کنند. این سایت نظامی درحال‌حاضر در دست ساخت یا توسعه است و کنترل روسیه را بر سه کیلومتر خط مرزی ارمنستان و نخجوان برقرار خواهد کرد. (نقشه‌های شماره دو و سه)

یک اِشغال دوفاکتویِ خزنده

تثبیت شبکه پاسگاه‌های سازمان اطلاعاتی فدرال ‌و اشغال مناطق وسیعی از خاک، نگرانی‌هایی را درباره از‌دست‌دادن کنترل عملی ارمنستان بر سیونیک به نفع روسیه، شریک امنیتی سابق ایروان که امروزه به معارض تبدیل شده، افزایش داده است. از سال 2020م. پاسگاه‌های امنیتی روسیه در سراسر سیونیک به‌صورت قارچ‌گونه‌ای رشد کرده و بسیار فراتر از مرزهای ارمنستان گسترش یافته است. این خود گویای خوی امپریالیستی روسیه است که به‌صورت تاریخی وجود داشته و همچنان ادامه دارد. در‌حال‌حاضر نهاد‌های امنیتی روسیه 23 پایگاه را در سیونیک اشغال کرده‌اند. مسکو پایگاه‌های نظامی در روستاهای استراتژیک شیکاهوق و تِغ که در دهانه کریدور لاچین قرار دارند، ایجاد کرده است. نیروهای روسی نیز حضور گسترده‌ای در گوریس و روستاهای اطراف - داویت بک، نرکین‌هاند و خِندزورسک دارند. روسیه همچنین در فرودگاه‌های مِغری و سیسیان که هر دو مرکز لجستیکی حیاتی برای دفاع و آرایش پدافندی از سیونیک هستند، پایگاه‌های بزرگی دارد. تسلط تقریبا کامل روسیه بر سایت‌ها و زیرساخت‌های استراتژیک سیونیک، به‌تدریج اختیار و حاکمیت ارمنستان را از بین می‌برد. نیروهای امنیتی روسیه با خودمختاری کامل و بدون نظارت دولت یا ارتش ارمنستان در این منطقه پرسه می‌زنند. سرزمین‌های اشغال‌شده توسط پایگاه‌های نظامی روسیه نیز عملا حضور نیروهای امنیتی و دفاعی ارمنستان را قدغن کرده است. نیروهای روسیه به‌طور متداول، ارتش ارمنستان و مأموریت نظارتی اتحادیه اروپا را از دسترسی به مناطق مرزی محروم می‌کنند که این آشکارا نقض حاکمیت ارمنستان است. این نقض حاکمیت ارمنستان توسط روسیه در سیونیک از سال 2020م. تشدید شده است. در اواخر سال 2021م. سرویس FSB روسیه موفق شد پست‌های بازرسی را در امتداد بزرگراه‌های مغری-کاپان و کاپان-گوریس مستقر کند، ظاهرا بدون موافقت دولت ارمنستان. دو پست بازرسی بعدتر برداشته شد با این ادعا ازسوی مقامات مسکو که اقدامات FSB پیش‌تر با ارمنستان و آذربایجان هماهنگ شده بود. در‌حال‌حاضر چندین ایست بازرسی سرنشین‌دارِ روسیه همچنان فعال هستند. در میان چرخش مسکو به آذربایجان، اشغال عملی سیونیک ازسوی روسیه به یک چالش جدی امنیت ملی تبدیل شده است. تحرک محدود، دسترسی محدود به پایگاه‌ها و زیرساخت‌های راهبردی به‌شدت آمادگی دفاعی ارمنستان را با مشکل مواجه خواهد کرد. ناتوانی در معکوس‌کردن چنین نقاط قوت از دسترس خارج‌شده در میدان و روی زمین،‌ می‌تواند منجر به شکست مقطعی در سیونیک در برابر لشکرکشی روسی-باکویی شود.

قشون روسیه، تهدیدی برای امنیت ملی ارمنستان

در‌حالی‌که محور مسکو-باکو مطابق با دستور کار راهبردی خود پیش می‌رود، حضور نظامی مستمر روسیه در سیونیک تهدیدی بزرگ برای امنیت ملی ارمنستان است. نگرانی اصلی این است که روسیه از موقعیتی که با استقرار نهادهای امنیتی محلی و منطقه‌ای‌اش ایجاد کرده برای خرابکاری در نظام پدافندی ارمنستان بهره‌برداری کند و در‌عین‌حال تصرف منطقه ازسوی آذربایجان را تسهیل کند. (مأموریت «حافظ صلح» روسیه به‌گونه‌ای مشابه در تصرف خزنده قره‌باغ کوهستانی ازسوی آذربایجان در سال‌های 2021-2023 به باکو کمک کرد) سیونیک در جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیک روسیه و آذربایجان ویژگی برجسته‌ای دارد. هر دو کشور مایل‌اند کریدور زنگزور را ایجاد کنند - یک کریدور فراسرزمینی پیش‌بینی شده که مسکو آن را مدیریت و روسیه را به ترکیه از طریق سیونیک متصل کند. مسکو آماده است تا از مسیر حمل‌ونقل برای مقابله با پیامدهای اقتصادی جنگ با اوکراین و دورزدن رژیم‌های تشدید تحریم‌های بین‌المللی استفاده کند. با توجه به رفتار اخیر مسکو، نیروهای روسی به‌طور بالقوه ابزاری قدرتمند برای زرادخانه رژیم علی‌اف [در آذربایجان] هستند. پایگاه‌های روسیه به‌صورت راهبردی در امتداد مرز ایران و ارمنستان، یعنی همان مسیر پیشنهادی آذربایجان برای کریدور زنگزور، مستقر شده‌اند. از زمان جنگ سال 2020م. باکو با پیش‌بینی احیای مسیر از طریق سیونیک، خطوط قطار مربوط به دوران شوروی که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کرد، بازگردانده است. با کنترل عملی این مسیر - و بدون حضور نیروهای ارمنی - روسیه می‌تواند به‌راحتی سازماندهی مسیر استراتژیک را در پوشش حمله آذری‌ها تسهیل کند. با حمله قریب‌الوقوع به سیونیک، ارمنستان باید کنترل تضعیف‌شده خود بر منطقه‌ راهبردی‌ را بازیابد. بحرانی که ایروان برای خودش ایجاد کرده و اینک باید تمهیداتی برای بازگرداندن حاکمیت سرزمینی خود، در برابر روسیه سازماندهی کند. از آنجایی که آذربایجان به دنبال تحکیم دستاوردهای خود پس از جنگ است، یورش روسیه تحت تحریم به سیونیک بسیار محتمل است. آمادگی برای دفاع موفق از قلب جنوبی ارمنستان مستلزم احیای کامل حاکمیت ارمنستان است. برای این منظور، ایروان باید روی از‌بین‌بردن حضور امنیتی روسیه و در‌عین‌حال گسترش نفوذ و توانمندی‌های ارمنستان تمرکز کند. ناکامی در بازگرداندن حاکمیت ارمنستان، دفاع از سیونیک را تقریبا غیرممکن خواهد کرد و اِشغال این استان استراتژیک تسریع خواهد شد. برای جلوگیری از چنین سناریویی، سیاست‌گذاران ارمنی -و نیروهای تأثیر‌گذار کشور- باید بی‌درنگ نسبت به برنامه‌ریزی به هدف اقدامات جسورانه برای از‌بین‌بردن خودمختاری نیروهای روسی تدارک ببینند. عقب‌نشینی نیروهای روسی از تمام پایگاه‌های استراتژیک، از جمله تمام طول مرز ارمنستان و ایران بسیار مهم است. تضعیف ظرفیت نیروهای روسیه برای انجام فعالیت‌های خصمانه باید مد‌نظر باشد و نیز برقراری مجدد کنترل کامل بر زیرساخت‌های حیاتی، از جمله هاب‌های لجستیک. سازماندهی مجدد موقعیت نیروی ارمنستان در سراسر سیونیک و گسترش قابلیت‌های نظامی آنها باید در کنار جمع‌آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل قابلیت‌های امنیتی محلی روسیه از اولویت‌های نخست باشد. در نهایت تهیه یک طرح جامع برای دستیابی به خروج کامل نیروهای نظامی روسیه از سیونیک و وآیوتز-دِزور و درعین‌حال کاهش خطر واکنش روسیه باید در برنامه وزارت امور خارجه ارمنستان و سایر نهادهای مرتبط قرار بگیرد.

* اِدوارد آبراهامیان (Eduard Abrahamyan) دکترای علوم سیاسی و پژوهشگر ارشد سازمان «Justice Armenia» است. او پیش‌از‌این به‌عنوان مشاور سیاست خارجی رئیس‌جمهور سابق ارمنستان، آرمِن سرکیسیان فعالیت می‌کرد. آبراهامیان همچنین به‌طور منظم با IHS Markit، The Jamestown Foundation، The National Interest، مؤسسه تحقیقات سیاست خارجی و مؤسسه آسیای مرکزی-قفقاز همکاری می‌کند.