«شرق» از مواضع متفاوت مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران گزارش می‌دهد
یک بام و دو هوای رافائل
در‌حالی‌که همه توجهات معطوف به جنگ حماس و اسرائیل و کشتار در نوار غزه است، گاهی موضعگیریهای رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، موجب می‌شود که پرونده هسته‌ای ایران دوباره به صدر اخبار بازگردد. دراینباره و در جدیدترین مورد، رافائل گروسی روز سه‌شنبه مدعی شد که ایران درباره برنامه هسته‌ای خود «تماما شفافیت به خرج نمی‌دهد».
عبدالرحمن فتح‌الهی: در‌حالی‌که همه توجهات معطوف به جنگ حماس و اسرائیل و کشتار در نوار غزه است، گاهی موضعگیریهای رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، موجب می‌شود که پرونده هسته‌ای ایران دوباره به صدر اخبار بازگردد. دراینباره و در جدیدترین مورد، رافائل گروسی روز سه‌شنبه مدعی شد که ایران درباره برنامه هسته‌ای خود «تماما شفافیت به خرج نمی‌دهد». آن‌گونه که ایسنا بر‌اساس گزارش آسوشیتدپرس خبر داده، گروسی در نشستی در دوبی به اظهارات «علی‌اکبر صالحی»، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی ایران، اشاره داشت که گفته بود «درحالحاضر، همه آستانه‌های علم و فناوری هسته‌ای را داریم». او مدعی شد: ایران وجهی از خود را به نمایش گذاشته است که در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای آن، تماما شفاف نیست. مسلما، این موجب بالا‌رفتن خطرها می‌شود.
مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنین گفت: مذاکرات بی‌قاعده‌ای درباره تسلیحات هسته‌ای و موارد بیشتر وجود دارد؛ ازجمله ایران در مدت اخیر. در واقع، یک مقام رسمی بلندپایه گفت که ما همه چیز داریم، هنوز سرهم‌بندی نشده‌اند. لطفا بگذارید بدانم چه دارید. گروسی به نام این مقام بلندپایه اشاره‌ای نکرد؛ اگرچه صالحی به‌تازگی در گفت‌وگویی تلویزیونی به اظهارنظر درباره توانمندی‌های هسته‌ای ایران پرداخته بود. مدیرکل آژانس به «انباشتگی پیچیدگی‌ها» در منطقه گسترده‌تر غرب آسیا در میان جنگ رژیم صهیونیستی در غزه نیز اشاره کرد.
نگاهی به آنچه گروسی در ماه‌های اخیر عنوان کرده است
در حالی گروسی این مواضع را علیه برنامه هسته‌ای ایران مطرح می‌کند که او پیش‌تر در ۱۲ بهمن در گفت‌وگویی با نیویورک‌تایمز درباره غنی‌سازی اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد از سوی ایران گفت «آنها کمی در حال کاهش سرعت خود هستند. آنها همچنان دارند به انباشت اورانیوم ادامه می‌دهند؛ اما سرعت‌شان را کاهش داده‌اند». جالب‌تر آنجاست که ششم دی‌ماه سال جاری خبرگزاری رویترز مدعی شد که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش جدید خود اعلام کرده ایران تولید اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد خود را افزایش داده است. ایسنا با انتشار گزارش رویترز اعلام کرد که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرده که ایران کاهش سرعت تولید اورانیوم غنی‌شده خود تا خلوص ۶۰ درصد در چند ماه گذشته را پایان داده و به حالت قبلی بازگردانده است. بسیاری از دیپلمات‌ها بر این باورند که این کاهش که از ژوئن امسال آغاز شده بود، نتیجه مذاکرات اخیر میان آمریکا و ایران بوده است که منجر به آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده ایران از کره جنوبی و تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا شد.
خبرگزاری رویترز با استناد به بیانیه‌ای که مدعی است درباره این گزارش محرمانه آژانس به اعضای خود رؤیت کرده است، گزارش داد که ایران «تولید اورانیوم با خلوص بالای خود را افزایش داده و رویه پیشین کاهش تولیدات خود از اواسط ۲۰۲۳ را به پایان رسانده است». در این بیانیه همچنین آمده بود که از زمان کاهش این تولیدات، تأسیسات نطنز و فردو اورانیوم را تا ۶۰ درصد و با سرعت سه کیلوگرم در ماه تولید می‌کردند. طبق ادعای آژانس، ایران تاکنون مقادیر کافی اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد برای تولید سه بمب هسته‌ای و مقادیر بیشتری اورانیوم با غنای پایین در اختیار دارد. ایران در حال غنی‌سازی اورانیوم تا خلوص ۶۰ درصد در تأسیسات نطنز و فردو است.
در این بیانیه همچنین قید شد که «آژانس تأیید می‌کند که از پایان نوامبر ۲۰۲۳، سرعتی که ایران تولید اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد را انجام می‌داد، در این دو تأسیسات تا حدود ۹ کیلوگرم در هر ماه افزایش یافته است». طبق ادعای آژانس، حدود ۴۲ کیلوگرم از اورانیوم غنی‌شده تا خلوص ۶۰ درصد، مقداری است که نمی‌توان ساختن یک بمب هسته‌ای را با آن نادیده گرفت. رویترز در ادامه با اشاره به این بیانیه آژانس نوشت: «بازرسان آژانس در ابتدا تغییراتی را در ۲۵ نوامبر در تولیدات فردو مشاهده کردند که پس از اعلام این تغییر از سوی ایران در ۲۲ نوامبر بود و سرعت تولید در آن محل‌ها نیز در حال بازگشت به سطح قبل از کاهش‌دادن آن بود». این بیانیه می‌افزاید «بازرسان همچنین افزایش سرعت تولید در نطنز در ۲۷ نوامبر را نیز گزارش دادند. آژانس سپس مقدار تولیدات در نطنز را در ۱۹ دسامبر ۲۰۲۳ و در فردو را در ۲۴ دسامبر۲۰۲۳ راستی‌آزمایی کرد. آژانس به طور رسمی به اعضای خود درباره کاهش سرعت تولید تا سه‌شنبه گزارشی نداده بود».
این در حالی است که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ۲۹ دی ماه هم گفته بود که ایران، همکاری خود با آژانس را محدود کرده و این اتفاق به دلیل اختلافات ایران با کشورهای غربی است. رافائل گروسی با انتقاد از «رد بازرسان» از سوی ایران به دلیل ملیت آنها افزود: «این یک وضعیت بسیار ناامیدکننده است. ما فعالیت‌های خود را در آنجا ادامه می‌دهیم؛ اما مقامات ایران همکاری را به شکلی بسیار بی‌سابقه محدود کرده و آن را به کمترین میزان رسانده‌اند». البته قبل‌تر و در آذر ماه امسال هم رافائل گروسی، مدیرکل آژانس در گفت‌وگویی با شبکه فرانس۲۴ درباره وضعیت پرونده هسته‌ای ایران، تهران را تهدید به اعمال تحریم یا حتی ارجاع پرونده به شورای امنیت کرده بود. این دیپلمات ارشد هسته‌ای در ابتدای مصاحبه‌اش راجع به ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران با بیان اینکه «تهران تسلیحات هسته‌ای ندارد»، مدعی شد که ایران از توانمندی‌های لازم در این زمینه (ساخت سلاح هسته‌ای) برخوردار است که این نگران‌کننده است. گروسی با اشاره به توافق هسته‌ای (برجام) که در آن ایران با قدرت‌های جهانی توافق کرد در ازای لغو تحریم‌ها برنامه هسته‌ای خود را محدود کند، از واردشدن برجام به برزخ سیاسی از زمان خروج آمریکا از توافق در سال ۲۰۱۸ گفت و به نظر او ایران هم از آن پس پایبندی به این توافق را متوقف کرد.
از‌این‌رو او در این گفت‌وگو عنوان کرد امکان انجام‌دادن فعالیت‌هایی برای تهران فراهم شد که تا حدی می‌تواند نگران‌کننده باشد. برای مثال غنی‌سازی اورانیوم در سطوح بسیار بالا. مدیرکل آژانس، ایران را عضوی از پیمان منع اشاعه تسلیحات اتمی (ان‌پی‌تی) دانست و از این منظر به میزان همکاری ایران با آژانس درباره ذرات یافت‌شده اورانیوم در برخی تأسیسات در ایران ورود کرد. دراینباره گروسی به وجود اختلافاتی بین دو طرف (تهران و آژانس) نقبی زد و گفت: «بازرسان آژانس ذرات اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالا را در محل‌هایی که نباید اورانیومی در آن وجود می‌داشت، کشف کردند؛ بنابراین مسائل زیادی درباره این برنامه هسته‌ای پیش آمد و ما در تلاش بوده‌ایم با ایران همکاری لازم را داشته باشیم تا آنها را حل کنیم». این دیپلمات برجسته حوزه هسته‌ای در ادامه گفت‌وگو با فرانس ۲۴، اذعان کرد که «آژانس در برخی موارد اختلافی با تهران موفق به حل آن شده و در برخی موارد دیگر این اختلافات با طرف ایرانی کماکان به قوت خود باقی است».
گروسی از وجود سؤالات بی‌جواب آژانس درباره ابعاد پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران خبر داد و به نظر او اگرچه آژانس یک نهاد بین‌المللی است و به راهکارهای دیپلماتیک باور دارد؛ اما در این زمینه، در شرایطی قرار داریم که مطلوب‌مان نیست و در این راستا، گروسی خواستار «همکاری کامل» ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شد. او در پاسخ به اینکه آژانس در صورت همکاری‌نکردن ایران چه تدابیری خواهد داشت، در عملی غیردیپلماتیک دست به تهدید تهران زد و ادعا کرد «اگر فعالیت راستی‌آزمایی و نظارت بازرسان آژانس رضایت‌بخش نباشد، می‌توان گفت ایران در حال عدم پایبندی به تعهدات بین‌المللی است و ممکن است کار به شورای امنیت سازمان ملل برسد یا تحریم‌هایی علیه تهران اعمال شود». گروسی این را هم افزود که «ایران می‌گوید می‌خواهد مانند یک کشور عادی و کشوری که در حال عمل به تعهدات خود است، با آن رفتار شود. آنچه ما می‌گوییم این است که درِ تأسیسات خود را باز و با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سطوح لازم همکاری کنید».
در حالی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مصاحبه با شبکه فرانس۲۴، تهران را تهدید به اعمال تحریم یا حتی ارجاع پرونده به شورای امنیت کرد که ۹ آذر/ ۳۰ نوامبر ۲۰۲۳ در گفت‌وگویی با روزنامه فایننشال‌تایمز، تغییر لحن داده بود و با پیش‌کشیدن کلیدواژه «برجام ۲» از غرب خواست تا مذاکرات هسته‌ای با ایران را از سر بگیرد و از موضوع هسته‌ای ایران به دلیل جنگ حماس و اسرائیل غافل نشود. گروسی با بیان اینکه «نیاز به نوعی بازآفرینی سیستم گفت‌وگو با ایران وجود دارد»، از قدرت‌های جهانی خواست تا مذاکرات با ایران را از سر بگیرند و مسئله انباشت اورانیوم غنی‌شده در ایران فراموش نشود.
او با طرح این ادعا که افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده در ایران می‌تواند هشداردهنده باشد، گفت که «البته ممکن است توجهات به سمت چیز دیگری باشد؛ اما این موضوع مسئله را حل نمی‌کند و حتی ممکن است آن را حادتر کند، به این معنا که یک حس بی‌تفاوتی وجود دارد. ممکن است مردم به [موضوع هسته‌ای ایران] نگاه نکنند؛ اما مشکل همچنان وجود دارد».
مدیرکل آژانس اتمی خاطرنشان کرد مذاکرات با ایران ممکن است به یک چارچوب جدید نیاز داشته باشد، نه تلاشی برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، در سال ۲۰۱۸ به‌طور یک‌جانبه از آن خارج شد. گروسی در مهم‌ترین بخش از سخنان خود موضوع برجام جدید یا برجام دوم را پیش کشید و در تشریح بیشتر آن توضیح داد: اکنون تلاش برای بازگرداندن (توافق هسته‌ای) به چارچوب برجام کارساز نخواهد بود. شما هنوز می‌توانید آن را یک برجام بنامید. باید یک برجام ۲ باشد یا چیزی شبیه به آن؛ زیرا باید خود را با شرایط وفق دهید.
گروسی همچنین مدعی شد وضعیت برنامه هسته‌ای ایران «بسیار نامشخص» است و از کشورها خواست «بنشینند و دوباره در این زمینه تعامل کنند». مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ادامه با اشاره به وضعیت سیاسی در کشورهای مختلف که مانع از مشارکت کامل برخی از آنها می‌شود، گفت: ما از دیگران نمی‌خواهیم که بر ایران فشار بیاورند، بلکه با ما تعامل کنند. برای موفقیت این امر باید حداقل سطح اجماع در جامعه بین‌المللی وجود داشته باشد و ایران هم باید واقعا با ما همکاری کند.
اظهاراتی که چندان تازگی ندارند
واکنش روز سه‌شنبه هفته جاری رافائل گروسی به پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران از آنجا شروع شد که علی‌اکبر صالحی، وزیر سابق امور خارجه و رئیس سابق سازمان انرژی اتمی، روز دوشنبه این هفته با حضور در برنامه تلویزیونی «برمودا» در پاسخ به این سؤال که ایران توان ساخت بمب اتم را دارد؟ گفت: «ما همه آستانه‌های علم و فناوری هسته‌ای را داریم. یک خودرو شاسی می‌خواهد، موتور، فرمان و... می‌خواهد. شما می‌فرمایید ساختید؛ می‌گویم بله، ولی هرکدام برای کار خودشان است». اما باید در نظر داشت که این‌دست موضع‌گیری‌ها در قبال پرونده هسته‌ای ایران از زبان مقامات داخلی کشور چندان تازگی ندارد و حتی شاهد موضع‌گیری‌هایی به‌مراتب تندتر از علی‌اکبر صالحی درباره توانایی‌های ایران بوده‌ایم؛ کما‌اینکه پیش از علی‌اکبر صالحی، چهره‌های کلیدی نظیر سید‌کمال خرازی ۲۸ آذر سال گذشته با حضور در سومین مجمع گفت‌وگوی تهران، بر برخورداری تهران از دانش و توان ساخت سلاح هسته‌ای تأکید داشت.
رئیس شورای راهبردی روابط خارجی عنوان کرد: «ما امروز از توانمندی‌های بالایی (هسته‌ای) برخورداریم، ولی قصد تولید بمب اتم نداریم؛ چون این سلاح را مؤلفه امنیت نمی‌دانیم». خرازی به روند مذاکرات در این سال‌ها نیز پرداخت و در این راستا مجددا به توان و دانش ساخت سلاح هسته‌ای اشاره و تأکید کرد: «ما امروز در حوزه دانش هسته‌ای از توانایی بالایی برخوردار هستیم، اما در‌صدد تولید بمب هسته‌ای نیستیم. توانایی داریم، ولی قصد تولید بمب نداریم و بارها بر این موضوع تأکید کرده‌ایم که ما از نظر اعتقادی تولید بمب را حرام می‌دانیم و از نظر راهبردی نیز بر این موضوع تأکید داریم که تولید بمب راه‌گشا نیست؛ چرا‌که اگر ایران به سمت تولید سلاح هسته‌ای برود، طبیعتا کشورهای دیگر در منطقه نیز در یک مسابقه تسلیحاتی قرار می‌گیرند و می‌خواهند سلاح هسته‌ای تولید کنند. ما سال‌ها و دهه‌ها‌ست که تأکید می‌کنیم خواهان منطقه‌ای عاری از سلاح هسته‌ای هستیم و به همین دلیل می‌گوییم باید سلاح‌های هسته‌ای اسرائیل در منطقه نابود شود و این رژیم به پادمان بپیوندد».
این دیپلمات ارشد ایرانی با بیان اینکه ما داشتن سلاح هسته‌ای را امنیت‌آفرین نمی‌دانیم و مؤلفه‌های دیگری را در زمینه امنیت مرکز توجه داریم، تصریح کرد: «البته به این موضوع نیز توجه داریم که داشتن فناوری هسته‌ای خود بازدارنده است». کمال خرازی در مصاحبه‌ای که تیرماه سال پیش با الجزیره انجام داده بود، گفت: «بر هیچ‌کس پوشیده نیست که ما توانایی فنی برای ساخت بمب هسته‌ای را داریم، اما تصمیمی در این زمینه نداریم. تنها طی چند روز میزان غنی‌سازی اورانیوم را از ۲۰ درصد به ۶۰ درصد رساندیم و به راحتی می‌توانیم به ۹۰ درصد نیز برسانیم». پس از آن محمدجواد لاریجانی، دبیر پیشین ستاد حقوق بشر ایران، سال گذشته در گفت‌وگوی ویژه خبری اظهار کرد: «اگر بخواهیم به سلاح هسته‌ای دست پیدا کنیم، کسی نمی‌تواند جلوی ما را بگیرد». محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی نیز دیگر چهره‌ای بود که ۲۴ دی‌ماه سال جاری در پاسخ به این پرسش که نمی‌توانیم یا نمی‌خواهیم بمب اتمی داشته باشیم؟ گفت: «این موضوع نتوانستن نیست، بلکه نخواستن و اراده‌نکردن است. اراده نظام امنیت ملی ما بر این اساس نیست». محمد اسلامی مرداد سال قبل هم در اظهاراتی گفت: «ایران توانایی ساخت بمب اتمی دارد، اما چنین برنامه‌ای در دستور کار نیست».
ریل‌گذاری برای نشست فصلی؟!
پیش از این اشاره شده بود که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با موضعگیریهای متفاوت و متعدد و با پیش‌کشیدن برخی موضوعاتی ازجمله لزوم توجه به انباشت اورانیوم غنی‌شده در ایران، ادعای شفاف‌‌نبودن فعالیت‌های تهران و فراموش‌نکردن این مسئله به واسطه جنگ بین اسرائیل و حماس، عملا در حال تفکر برای نحوه رفتار با تهران است؛ همچنان که گروسی، درخواستی دال بر آغاز مذاکرات هسته‌ای با ایران را با هدف کنترل برنامه‌های هسته‌ای تهران مطرح می‌کند که در کنار هشدارش مبنی بر احتمال ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت، یک تضاد در موضعگیریهای او را به ذهن متبادر می‌کند تا ریل‌گذاری‌های خود را برای نشست‌های فصلی شورای حکام در سال جدید میلادی داشته باشد.
این نکته از آنجا اهمیت مضاعف دارد که با استناد به برخی گزارش‌های خبری آذر‌ماه، ازجمله خبرگزاری رویترز، دولت جو بایدن به دلیل موضوعاتی مانند جنگ غزه و اوکراین و در پیش بودن انتخابات ریاست‌جمهوری سال جاری، فعلا به دنبال تقابل جدی با تهران در هیچ زمینه‌ای مانند هسته‌ای نیست. پیرو آنچه رویترز گفته بود، قبل‌تر به این نکته اشاره شده بود که نوع واکنش تهران به هرگونه اقدام قهرآمیزی نیز در وضعیت کنونی، واشنگتن را دست‌به‌عصا کرده است؛ کما‌اینکه پیش از آغاز نشست فصلی شورای حکام در نوامبر ۲۰۲۳، یک مقام ارشد اروپایی به رویترز گفته بود: «درحالحاضر نمی‌توانیم علیه ایران قطع‌نامه‌ای تصویب کنیم؛ زیرا این کار ممکن است آنها را به غنی‌سازی ۹۰درصدی (اورانیوم لازم برای ساخت سلاح هسته‌ای) وادار کند». با‌این‌حال، همان زمان، دو دیپلمات دیگر غربی گفتند که تنها اقدام ممکن در ماه‌های آتی، حمایت از تلاش‌های سازمان بین‌المللی انرژی اتمی برای تقویت نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران خواهد بود.
با وجود آنکه طبق گزارش آذر‌ماه رویترز، قدرت‌های غربی در نشست فصلی شورای حکام (که ماه سپتامبر سال گذشته میلادی برگزار شد)، ایران را تهدید به تصویب یک قطع‌نامه الزام‌آور کرده بودند، اما مقامات ارشد غرب اذعان دارند که درحالحاضر این امر ناممکن است. در همین حال، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نشست فصلی هزار‌و ۶۷۴ این شورا که ۲۲ تا ۲۴ نوامبر ۲۰۲۳/ یکم تا سوم آذر برگزار شد، از صادر‌کردن قطع‌نامه‌ای الزام‌آور علیه ایران خودداری کرد. اگرچه رافائل گروسی در مقام مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سخنرانی آغازین خود در نشست فصلی ماه نوامبر، فعالیت‌های تهران را محکوم و ادعا کرد «بی‌سابقه و مغایر با همکاری لازم» است، ولی در‌عین‌حال یک دیپلمات ارشد به خبرگزاری فرانسه هم گفت «درحالحاضر واقعیت امر این است که رغبتی به برانگیختن واکنش ایران در شرایط جنگ در خاورمیانه وجود ندارد».
خبرگزاری فرانسه نیز به موضع تروئیکای اروپایی (آلمان، فرانسه و انگلیس) و آمریکا در نشست شورای حکام درباره ایران پرداخت و نوشت اقدامات ایران با هشدار آمریکا و تروئیکای اروپایی در جلسه شورای حکام همراه شد. با در نظر گرفتن این موضع‌گیری‌ها و ادعاهای واهی که علیه تهران وجود دارد، اکنون شاهد یک نوسان سیاسی و دیپلماتیک بین رفتار بایدن در تنش‌زایی با تهران و تداوم تشدید چالش‌های تهران-آژانس هستیم که می‌تواند نتیجه این موضعگیریهای دیپلماتیک را در هاله‌ای از ابهام فرو ببرد. این احتمال را نیز می‌شود تحلیل کرد که آنچه در گزارش واپسین روزهای آژانس علیه برنامه هسته‌ای ایران در میانه منازعه حماس و اسرائیل مطرح شده، می‌تواند ریل‌گذاری برای سال ۲۰۲۴ میلادی در قبال تهران باشد.
