قیطریه؛ پارکی به قدمت تاریخ

صبا رضایی: احداث مسجد و حصارکشی در پارک قیطریه خبر تازه‌ای نیست، اما باستانی‌بودن منطقه قیطریه تازه به گوش مردم رسیده است. تپه‌هایی که قدمت سه‌هزارساله دارند، از قدیمی‌ترین و باستانی‌ترین مناطق دنیا اکنون دستخوش تصمیمات یک‌شبه و سلیقه‌ای شهرداری تهران شده‌اند. کارشناسان غیرمتخصص که حتی حاضر نیستند از متخصصان امر برای اتخاذ تصمیمات استفاده کنند حال به جان یکی از محبوب‌ترین پارک‌های تهران افتاده‌اند که اتفاقا زندگی بشر در آن قدمتی سه‌هزارساله دارد. کامبخش‌فرد در سال 47 به اکتشافات مهمی در منطقه قیطریه دست یافت که نه در سایت موزه ملی از آن سخنی به میان آمده و نه پژوهشکده باستان‌شناسی به آن اشاره‌ای کرده است. بدیهی است که تلاش‌ها برای مصاحبه با مدیران موزه ملی و پژوهشکده باستان‌شناسی بی‌نتیجه ماند. چرا باید پاسخ‌گوی پرسشی باشند که خود از آن بی‌خبرند؟ حصارکشی در بخشی از پارک قیطریه با هدف گودبرداری برای احداث مسجد اعتراضات بسیاری را به همراه داشت. کارزار و حضور مردم در این پارک اما همچنان بی‌حاصل است. مسئولان اگر چنین راحت برای پارکی محبوب در دل پایتخت تصمیمات سلیقه‌ای می‌گیرند، خدا به داد دیگر آثار باستانی و زیست‌محیطی کشور برسد.

کاوش‌های باستانی در تپه‌های قیطریه

گروه کاوش در اواخر دهه 40 به کشفیات مهمی دست یافتند اما قصد نداشتند به دلیل گمانه‌زنی به تخریب پارک یا قطع درختان بپردازند. حمید حسینی، فعال میراث فرهنگی به «شرق» گفت: شادروان سیف‌الله کامبخش‌فرد در مصاحبه‌ای به من گفته بود که تعداد گورها بسیار بیشتر از آنچه در آن زمان کاوش شد، بوده است اما گروه کاوش قصد نداشتند پارک را به دلیل گمانه‌زنی تخریب کنند. گمانه‌زنی‌ها نشان داد که بخش بزرگی از آنها زیر‌ پارک قیطریه کنونی است، اما دیگر نخواستیم که درختان را از بین ببریم و آنجا را کاوش کنیم. آنچه به دست آورده بودیم برای مطالعه درباره «تمدن قیطریه» کافی بود. ترجیح دادیم که بخشی را برای کاوش و پژوهش آیندگان باقی بگذاریم. به اعتقاد آقای کامبخش‌فرد پارک قیطریه و رفت و آمد مردم در آنجا بهترین پوشش حفاظتی برای آثار باستانی است و مانع از دستبرد به آنها می‌شود. او افزود: پرویز کیمیاوی فیلم مستندی از کاوش‌های کامبخش‌فرد ساخته است. در این کاوش‌ها 350 گور باستانی کشف شد که مردگان به حالت جنینی رو به شرق دفن شده بودند. در کنار اجساد اشیای سفالی و فلزی شامل انواع ظروف، زیورآلات و سلاح و نیز غذاهای خشک‌شده و استخوان حیوانات اهلی قرار داده بودند. این شیوه نشان می‌داد که صاحبان گورها به زندگی جسمانی پس از مرگ باور داشته‌اند. این مردمان احتمالا از اقوام آریایی بودند که در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد بر اثر فشارهای خارجی از شرق و غرب دریای خزر به مناطق جنوبی‌ رانده شدند و گروهی از آنها در پهنه تهران امروزین استقرار یافتند. همچنین اجساد رو به شرق و طلوع خورشید دفن شده‌اند که نشان می‌دهد مردم آن زمان خورشید و ماه را می‌پرستیده‌اند. حسینی گفت: البته در قیطریه سازه‌های باستانی کشف نشد و به جز در پارک در هیچ مکان دیگری امکان کاوش وجود نداشت چراکه برج‌ها و آپارتمان‌های مسکونی در این منطقه احداث شده است. آثار باستانی بسیاری در مناطق مختلف تهران یافت شده است. مثلا سفال‌های خاکستری در دوره قاجار و در باغ هدایت به طور اتفاقی کشف شد. در آن زمان نه کاوشگری وجود داشت و نه باستان‌شناسی. در بوستان پنجم پاسداران حصارک شمیران و سه‌راه ضرابخانه و اگر اشتباه نکنم در اوین نیز آثار باستانی ارزشمندی یافت شده است. او افزود: در سال 1393 نیز اکتشافاتی صورت گرفت و آثاری باستانی با قدمت هفت هزار سال یافت شد. در قیطریه اما کامبخش‌فرد قدمت آثار یافت‌شده را سه هزار و 200 سال تخمین زد. کشفیات باستان‌شناسان در مناطق دیگر تهران از جمله شهرری، دروس، پاسداران، مهرآباد و... نیز نشان از قدمت زندگی مردم در تهران قدیم دارد.

سایت‌های ناقص موزه ملی و پژوهشکده باستان‌شناسی

اگر به سایت موزه ملی و پژوهشکده باستان‌شناسی مراجعه کنید، هیچ اطلاعاتی از آثار کشف‌شده در پارک قیطریه یافت نخواهید کرد. در تماس با پژوهشکده باستان‌شناسی این امر تأیید شد اما هیچ دلیلی برای آن عنوان نشد. حسینی گفت: بسیاری از مشکلات کنونی به دلیل عدم آگاهی مردم است. مردم هیچ اطلاعاتی درباره کاوش‌های باستان‌شناسی و آثار کشف‌شده از منطقه قیطریه ندارند. تمامی آثار کشف‌شده از کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه قیطریه در موزه ملی نگهداری می‌شود اما تنها تعداد اندکی از آنها در موزه ایران باستان در معرض عموم هستند. برای این آثار حتی توضیحات کافی و مناسبی نیز تهیه نشده است. در وب‌سایت موزه ملی ایران و پژوهشکده باستان‌شناسی هیچ‌گونه اطلاعاتی درباره این کاوش‌ها، آثار و اشیای یافت‌شده در منطقه قیطریه و اسناد و مدارک یافت‌شده وجود ندارد. تنها در سال 98 نمایشگاهی برگزار شد که بخشی از آن مربوط به آثار منطقه قیطریه بود. او افزود: چرا فهرستی از آثار یافت‌شده در قیطریه در موزه ملی وجود ندارد؟ چرا از آثار کشف‌شده عکاسی نشده است؟ در اینترنت تنها چند عکس محدود آن‌هم متعلق به روزنامه همشهری یافت می‌شود. تمامی آثاری که در کاوش‌ها کشف می‌شوند ارزشمند هستند. کاوشگران و باستان‌شناسان دانشگاه شیکاگو در چشمه‌علی سفال‌های دست‌سازی کشف کردند که ثابت می‌کند سابقه استقرار جوامع اولیه بشری در تهران بزرگ تا هزاره پنجم قبل از میلاد است. همچنین کاوش‌های کامبخش‌فرد نشان می‌دهد که جامعه‌ای غیربومی با ریشه آریایی در این منطقه استقرار یافته بودند.

کاوش بدون قطع درختان

امروزه انواع مختلفی از روش‌های کاوش و تحقیق بدون تخریب زمین و قطع درختان وجود دارد اما نسبت به کاوش در منطقه قیطریه اقدامی صورت نمی‌گیرد. حسینی گفت: پژوهش‌ها و کوشش‌ها در منطقه قیطریه باید به طور مداوم ادامه یابد. اکنون ابزارهای نوینی ساخته شده‌اند که بدون نیاز به از بین بردن سطح زمین یا قطع درختان می‌توان به کاوش‌ها ادامه داد. با روش‌ها و ابزارهایی مانند مغناطیس‌سنجی یا آرچئوفیزیک، به راحتی و بدون حفر زمین می‌توان بررسی کرد که آیا آثار فرهنگی در آن منطقه وجود دارد یا خیر. نمونه موفق آن در مرودشت و نزدیک تخت جمشید است. کوروش محمدخانی با مغناطیس‌سنجی از روی زمین متوجه شد که در کدام نقطه ساختار معماری بزرگ وجود دارد و این کاوش به کشف دروازه کوروش منجر شد.

تپه‌های قیطریه و کاوش‌هایی که از انظار دور ماند

طبق اسناد موجود بیش از پنج هزار مترمربع از این محوطه باستانی کاوش شد که در مجموع شامل ۳۵۰ گور باستانی بود و دستاورد باستان‌شناسان از این کاوش‌ها بالغ بر پنج هزار اثر شامل شمشیر، درفش، سوزن، گردنبند و دستبند و نزدیک به دو هزار و ۵۰۰ سفالینه بود. این آثار در همان مقطع به موزه ایران باستان منتقل شدند و بارها در دوره‌های مختلف در معرض دید عموم قرار گرفتند. کامبخش‌فرد در کتاب «تهران 3200 ساله» نوشته است: «کثرت و فراوانی میراث سه‌هزارساله شهر مردگان قیطریه تاکنون در هیچ تپه باستانی سابقه نداشته است، چون وجود گورستانی با این وسعت در دوره باستان و آن هم در حوزه تهران نشانه زندگی و حیات مادی در این تپه‌ها و اطراف آن تلقی می‌شد». او در این کتاب تأکید کرده است: «به منظور تعیین وسعت و دامنه گورستان باستانی حدود 45 گمانه کوچک و بزرگ نیز در اطراف زده شد که بیشتر آنها به آثار گورستان نرسید، مگر چند گمانه در داخل باغ صارم‌الدوله (پارک قیطریه) و تپه‌های مشرف به آن که اولی نشان داد ادامه گورستان به داخل باغ کشیده شده و محل دومی گورستان دوره اسلامی بوده که کار در آنجا متوقف شد. در محوطه باغ نیز به علت رطوبت و نفوذ و فشار ریشه درختان کلیه سفالینه‌ها خرد شده، کاوش و خاک‌برداری از مرحله سونداژ و یافتن وسعت و دامنه گورستان فراتر نرفت». امروز در قیطریه اثری از ترانشه‌های تیم باستان‌شناسی و گورستان باستانی مکشوفه در آن سال‌ها باقی نمانده و برج‌ها و منازل مسکونی آن تپه باستانی را پوشانده است. اما بخشی از گورستان باستانی قیطریه که در محدوده پارک قیطریه قرار دارد و از حوادث و تخریب‌ها و فرسایش تدریجی، جان به در برده بود و می‌شد به ماندگاری آن برای آیندگان امید داشت که حالا در معرض خطر قرار گرفته است.