خط و نشان ریلی برای چابهار

شرق: طالبان از زمستان سال گذشته تاکنون به تحرک افتاده است تا کریدور ترانس‌افغان را با ازبکستان و پاکستان راه‌اندازی کند. مسیری که حالا کشورهای عربی از جمله امارات و قطر داوطلب تأمین مالی و طراحی فنی آن شده‌اند. راه‌اندازی این مسیر با وجود تمام چالش‌هایی که سر راه دارد، می‌تواند ایران را از کریدور شمال به جنوب حذف کند و بندر چابهار ایران را به حاشیه براند.

ترانس‌افغان دوباره روی میز آمد

طرح ساخت کریدور ترانس‌افغان نزدیک به شش سال پیش و در سال ۲۰۱۸ میلادی به پیشنهاد ازبکستان روی میز آمد. طرحی که بنا بود آسیای میانه را با یک خط ریلی به بنادر آبی پاکستان متصل کند و از آنجا که برای کشورهای محصور در خشکی این منطقه، دسترسی به آب‌های گرم جنوب را فراهم می‌کرد، اهمیت زیادی پیدا کرد. به ویژه آنکه گفته می‌شد ترانس‌افغان می‌تواند روسیه و کشورهای اروپایی را از طریق این کریدور به اقیانوس هند متصل کند. پروژه راه‌آهن سه‌جانبه ازبکستان– افغانستان – پاکستان ۷۶۰ کیلومتر طول دارد و هزینه ساخت آن ۴.۸ میلیارد دلار برآورد شده است. مطالعات ابتدایی نشان می‌دهد که ساخت این خط آهن پنج سال زمان می‌برد. یکی از چالش‌های اصلی احداث این خط آهن این بود که هر سه کشور ازبکستان، افغانستان و پاکستان کشورهای فقیری هستند که توان تأمین مالی این پروژه را نداشتند. به همین دلیل این سه کشور تلاش کردند که از بانک جهانی، بانک توسعه آسیایی، بانک اروپایی بازسازی و توسعه و... منابع مالی این پروژه را جذب کنند که در نهایت یک کنسرسیوم مالی برای ترانس‌افغان ایجاد شد. در فوریه سال ۲۰۲۱ دولت وقت افغانستان با پاکستان و ازبکستان قراردادی برای مطالعه و احداث این خط آهن امضا کرد اما تحولات سیاسی بزرگی برای کابل در راه بود و این پروژه را به حاشیه راند. با تسلط طالبان بر افغانستان، بسیاری از شرکای تجاری این کشور درباره نحوه مراودات اقتصادی با طالبان تردید داشتند اما حالا به نظر می‌رسد طالبان تلاش می‌کنند به دنیای تجارت و اقتصاد جهان متصل شوند. چین در گفت‌وگوهای تجاری با افغانستان گوی سبقت را ربوده است و هم‌اکنون با حدود دو میلیارد دلار بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی افغانستان به شمار می‌آید. از آن سو خبرهایی از تلاش طالبان برای استخراج نفت با سرمایه‌گذاری خارجی به گوش می‌رسد و در بخش فرودگاهی و حمل‌ونقل تفاهم‌نامه‌هایی بین ترکیه و امارات با افغانستان امضا شده است. همچنین اخیرا خبر آمد که سفیر روسیه در کابل در دیدار با عبدالکبیر، معاون سیاسی نخست‌وزیر حکومت طالبان، از او برای حضور در نشست بین‌المللی در کازان تاتارستان دعوت کرد و طالبان خواهان حضور سرمایه‌گذاران روسیه در افغانستان شد. این تحرکات به نوعی نشانه علاقه‌مندی طالبان به خروج از انزوای جهانی و پذیرفته‌شدن در عرصه اقتصاد و تجارت جهانی است. با همین نگاه طالبان گفت‌وگوهای جدی برای به جریان انداختن پروژه ترانس‌افغان به راه انداخته است. گفت‌وگوهایی که از زمستان سال گذشته جدی شده و به تأمین مالی برای این پروژه رسیده است. در دی سال ۱۴۰۲ رادیو دری گزارش داد که خبرهایی مبنی بر دیدار مقامات حمل‌ونقل ازبکستان و افغانستان در شهر تاشکند وجود دارد. دیدارهایی که با هدف تسریع در ساخت خط ریلی ترانس‌افغان انجام شده است. در این دیدارها الهام محکم‌اف، وزیر حمل‌ونقل ازبکستان و حمیدالله آخوندزاده، وزیر حمل‌ونقل و هوانوردی طالبان در شهر تاشکند درباره تسریع ساخت خط ریلی ازبکستان – افغانستان – پاکستان گفت‌وگوهای متعددی انجام دادند. طرفین همچنین در مورد دریافت عوارض برای حمل‌ونقل جاده‌ای به صورت برابر، توسعه حمل‌ونقل ترانزیت از طریق خاک افغانستان و ارائه مزایایی در مورد نرخ تعرفه‌ای برای حمل‌ونقل ریلی به توافق رسیدند. در بهمن سال گذشته هم رسانه‌های افغانستان گزارش دادند که اداره خط آهن طالبان نشست چهارجانبه درباره پروژه خط‌آهن افغان‌ترانس با حضور نمایندگان ازبکستان، پاکستان و قطر در تاشکند برگزار کرده و نمایندگان قطر در این نشست برای سرمایه‌گذاری در پروژه افغان‌ترانس ابراز آمادگی کردند. براساس این بیانیه، در قراردادی که میان طالبان، ازبکستان و پاکستان درباره خط آهن افغان‌ترانس امضا شد، تأکید شده که این پروژه به توسعه بازرگانی و اقتصادی منطقه کمک می‌کند و شرکت‌کنندگان نشست چهارجانبه توافق کردند که در نشست بعدی برای ایجاد سهولت در پروژه افعان‌ترانس طرح کامل بدهند. در اسفند سال ۱۴۰۲ خبر آمد که حکومت سرپرست افغانستان تفاهم‌نامه‌ای برای آغاز مطالعات فنی طرح خط‌آهن «افغان‌ترانس» با ازبکستان و امارات متحده عربی امضا کرده است و هزینه بررسی فنی این پروژه را یک شرکت عربی می‌پردازد. افغانستان همچنین خبر داد که بنا دارد در همین زمینه مذاکراتی با مقام‌های قطری و پاکستانی داشته باشد. در ۱۴ فروردین امسال هم تسنیم خبر داد که اداره راه‌آهن حکومت طالبان اعلام کرده است که ازبکستان تعرفه حمل‌ونقل ریلی با افغانستان را ۵۰ درصد کاهش می‌دهد. بنا بر گزارش این رسانه اداره راه‌آهن حکومت طالبان بیانیه‌ای منتشر کرده و در این بیانیه قید کرده است که در دیدار بخت الرحمان شرافت، رئیس این اداره با حکمت‌الله رحمت‌اوف، معاون اداره راه‌آهن ازبکستان، قرار شده تاشکند ۵۰ درصد تعرفه حمل‌ونقل ریلی با افغانستان را کاهش دهد. براساس این بیانیه، ازبکستان در نظر دارد تا با کاهش تعرفه حمل‌ونقل ریلی، انتقال کالا را از مسیر راه‌آهن افغانستان افزایش دهد. همچنین ازبکستان تأکید کرده است که در مسیر خط ریلی حیرتان در شمال افغانستان تأسیسات مجهزی برای نگهداری میوه‌ها و سبزیجات خواهد ساخت. بر اساس بیانیه اداره راه‌آهن حکومت طالبان، مقامات ازبکستان تأکید کردند که این کشور نقش ویژه‌ای در اجرای پروژه‌های بزرگی مانند پروژه افغان‌ترانس داشته باشد. حالا خبر آمده است که جسوربیک چوریف، معین وزارت ترانسپورت ازبکستان گفته است که انتظار می‌رود پروژه خط آهن «افغان‌ترانس» تا پایان سال ۲۰۲۷ تکمیل شود. به گزارش خبرگزای ترند، چوریف در جریان سومین نشست سرمایه‌گذاری بین‌المللی تاشکند، گفته است: «این پروژه به اتصال سه کشور ازبکستان، افغانستان و پاکستان کمک خواهد کرد. راه‌آهن نقش مهمی در ایجاد دهلیز ترانسپورتی اوراسیا ایفا خواهد کرد. در نتیجه، کشورهای آسیای مرکزی به یک بندر اقیانوس هند دسترسی خواهند داشت». او توضیح داده است که راه‌آهن زمان انتقال کالاها را از ۳۵ روز به پنج روز کاهش می‌دهد و همچنان هزینه انتقال کالاها حداقل ۴۰ درصد کاهش می‌یابد.

حذف ایران از کریدور شمال به جنوب

ترانس‌افغان اما می‌تواند کریدور شمال به جنوب ایران را به حاشیه ببرد و از مزیت خارج کند. ایران پیش از این با جدی‌شدن مذاکرات درباره کریدور ترانس‌افغان در دولت گذشته افغانستان به تکاپو افتاد که موضوع اتصال راه‌آهن خواف_ هرات به بندر چابهار را با افغانستان پیش ببرد و برای این کشور انگیزه ایجاد کند تا مسیر کریدور شمال به جنوب را به سمت ایران کج کند چراکه ایران نگران حذف از کریدور تجاری شمال به جنوب شده بود اما این مذاکرات چندان موفق نبود. حالا هم با تکاپوی طالبان برای احداث این کریدور تجاری، بار دیگر ایران به تلاش افتاده است تا ترانزیت بین ایران و افغانستان را تقویت کند اما به نظر می‌رسد که این بار کریدور ترانس‌افغان جدی‌تر از گذشته پیش می‌رود و کشورهای عربی تأمین مالی آن را بر عهده گرفته‌اند. از آن سو کریدور ترانس‌افغان می‌تواند به عنوان پروژه مکمل پروژه ترانس‌خزر باشد که چین برای کوتاه‌کردن دسترسی بازار خود به اروپا آن را به صورت جدی دنبال می‌کند. ضمن اینکه چین سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در بندر گوادر پاکستان و رقیب بزرگ بندر چابهار انجام داده است و مسیر اتصال چین به ترانس‌خزر کوتاه‌تر از اتصال این کشور به کریدوری است که شمال به جنوب را از طریق ایران به هم متصل می‌کند. از سوی دیگر سرمایه‌گذاری در چابهار سال‌هاست معطل هندی‌ها مانده و با وجود امنیت بالاتر این بندر نسبت به گوادر پاکستان، چین تاکنون برای سرمایه‌گذاری در بندر چابهار ابراز تمایل نکرده است. هرچند مسیر ترانس‌افغان هم با چالش‌هایی مانند تهدیدهای امنیتی از سوی داعش خراسان مواجه است و مسیری صعب‌العبور و کوهستانی دارد اما پیرمحمد ملازهی، کارشناس آسیای میانه به «شرق» می‌گوید که به نظر می‌رسد آمریکا در تلاش است که ایران را از مسیرهای ترانزیت کالا و انرژی در منطقه حذف کند و تمام پروژه‌های ترانزیتی که در منطقه دنبال می‌شود، گویای این مسئله است. او تأکید می‌کند که به همین جهت و با وجود چالش‌هایی که سر راه ترانس‌افغان وجود دارد، شانس راه‌اندازی ترانس‌افغان نسبت به کریدوری که ایران در آن سهم داشته باشد بیشتر است. به گفته این کارشناس، کشورهای منطقه مانند کشورهای عربی و ترکیه هم تمایل بیشتری به راه‌اندازی ترانس‌افغان نشان می‌دهند ضمن اینکه ترانس‌افغان نه تنها در تعارض با منافع چین نیست که با منافع این کشور همسویی دارد و چین به عنوان مانع برای این مسیر ترانزیتی عمل نخواهد کرد. از آن سو روسیه هم از طریق کریدور شمال به جنوب به اقیانوس هند دسترسی خواهد داشت و یک سمت این کریدور کشورهای متحد روسیه قرار دارند. او تأکید می‌کند که راه‌اندازی این کریدور برای منافع ترانزیتی ایران زیان بزرگی است و می‌تواند بندر چابهار ایران را به حاشیه براند.