گول بارش‌های بهاری را نخوریم!
فلات ایران زمستان و بهار عجیبی را پشت سر گذاشت. بسیاری از روزهای زمستان امسال شاهد هوایی بهاری و تقریبا گرم بودیم و در نیمه اول زمستان عمدتا خبری از بارش نبود. از میانه‌های اسفند یک موج سرما ایران را در بر گرفت و در روزهای پایانی زمستان بارش‌های شدید برف و باران در ایران اتفاق افتاد. مسئله‌ای که بسیاری را در پایان زمستان خوش‌بین کرد.
شرق: فلات ایران زمستان و بهار عجیبی را پشت سر گذاشت. بسیاری از روزهای زمستان امسال شاهد هوایی بهاری و تقریبا گرم بودیم و در نیمه اول زمستان عمدتا خبری از بارش نبود. از میانه‌های اسفند یک موج سرما ایران را در بر گرفت و در روزهای پایانی زمستان بارش‌های شدید برف و باران در ایران اتفاق افتاد. مسئله‌ای که بسیاری را در پایان زمستان خوش‌بین کرد. بارش‌های آخر زمستان ۱۴۰۲ به بهار فوق‌العاده ۱۴۰۳ گره خورد و روزهای بی‌نظیری را از نظر آب‌و‌هوایی در ایران رقم زد. به گونه‌ای که اردیبهشت امسال در بیشتر مناطق ایران شاهد بارش‌های شدید بودیم. حتی در برخی مناطق مانند مشهد این بارش‌ها به جاری‌شدن سیلاب منجر شد و خسارت‌های جانی و مالی به همراه داشت. این روند در خرداد هم ادامه پیدا کرد و با وجود گرم‌شدن هوا در نیمه خرداد همچنان شاهد بارش‌های رگباری در جای‌جای ایران هستیم. بارش‌های این‌چنینی اما بسیاری را امیدوار کرد که ایران از خشکسالی عبور کرده و به ترسالی رسیده است. اما این یک باور اشتباه است. چنان‌که هشدارهای کنونی از تابستانی سخت در ایران خبر می‌دهد. دل‌نبستن به بارش‌های بهاری هشداری است که در روزهای گذشته از طرف رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو بیان شده است. رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو با اشاره به انواع خشکسالی گفت: اگرچه با توجه به بارش‌های اخیر خشکسالی هواشناسی و کشاورزی تا حدود زیادی رفع شده است اما خشکسالی هیدرولوژیک همچنان ادامه دارد بنابراین مصرف بهینه آب همچنان باید در دستور کار باشد. مهدی رهنما در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به انواع خشکسالی اظهار کرد: در اوایل دهه ۱۹۸۰ درباره مفهوم خشکسالی بیش از ۱۵۰ تعریف از خشکسالی منتشر شده است. این تعاریف نشان‌دهنده تفاوت‌ها در مناطق، نیازها و رویکردهای انضباطی است. این تعاریف را می‌توان براساس چهار رویکرد اساسی برای اندازه‌گیری خشکسالی دسته‌بندی کرد؛ هواشناسی، هیدرولوژیک، کشاورزی و اجتماعی-اقتصادی. سه رویکرد اول با روش‌هایی برای اندازه‌گیری خشکسالی به‌عنوان یک پدیده فیزیکی سروکار دارند. آخرین مورد به خشکسالی از نظر عرضه و تقاضا می‌پردازد و اثرات کمبود آب را در سیستم‌های اجتماعی-اقتصادی ردیابی می‌کند. رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو با اشاره به تعریف خشکسالی هواشناسی و کشاورزی گفت: با کاهش بارش نسبت به مقادیر نرمال در یک منطقه یا حوضه آبریز «خشکسالی هواشناسی» رخ می‌دهد که کم‌شدن ورودی آب به پشت سدها از اولین پیامدهای آن است. اگر کاهش بارش با افزایش دما همراه شود و تداوم یابد، تبخیر و تعرق زیاد می‌شود و نیاز گیاه به آب افزایش می‌یابد و در نتیجه «خشکسالی کشاورزی» به‌ویژه رخ می‌دهد. علاوه‌بر‌آن پوشش گیاهی کاهش زیادی می‌یابد. در نتیجه منابع غذایی کمتر می‌شود. او ادامه داد: اگرچه با توجه به بارش‌های اخیر خشکسالی هواشناسی و کشاورزی تا حدود زیادی رفع شده اما خشکسالی هیدرولوژیک و به تبع آن خشکسالی اجتماعی-اقتصادی همچنان ادامه دارد بنابراین باید نهادها و سازمان‌های مسئول در این زمینه همچنان برنامه‌ریزی برای مقابله با آثار خشکسالی و افزایش تاب‌آوری در برابر پدیده خشکسالی را در دستور کار قرار دهند.
به گفته رهنما با تشدید کاهش ورودی آب به پشت سدها، برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی برای مدت طولانی و کاهش ذخایر برفی، خشکسالی هیدرولوژیک به وقوع می‌پیوندد که اثرات منفی آن بسیار عمیق‌تر از دو خشکسالی قبلی است. در‌حال‌حاضر خشکسالی هیدرولوژیکی در سطح کشور همچنان به قوت خود باقی است. رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو اضافه کرد: خشکسالی هیدرولوژیک طی مدت‌زمان طولانی اتفاق می‌افتد و سال‌های متمادی باید بارش‌های بیش از حد نرمال داشته باشیم تا بخشی از خشکسالی هیدرولوژیک جبران شود چراکه در این نوع خشکسالی منابع آب زیرزمینی کاهش زیادی پیدا می‌کنند و آبخوان‌ها خشک می‌شوند. این در حالی است که خشکسالی هیدرولوژیک موجب شده که بسیاری از آبخوان‌های کشور خشک شوند و خلل و فرج داخل خاک از بین رفته، بنابراین زمان زیادی برای بازیابی آن نیاز است. رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو با اشاره به آمار منتشر‌شده از وضعیت بارش کشور در روزهای اخیر گفت: این آمار مقایسه‌ای با مقادیر نرمال بلندمدت بارش است. براساس آخرین آمار، میزان بارش از ابتدای سال آبی جاری تنها حدود سه درصد کمتر از وضعیت نرمال است که با بارش‌های پیش‌بینی‌شده در روزهای آتی این میزان کم‌بارشی نیز جبران خواهد شد.
رهنما تأکید کرد: با وجود این بارش‌ها ما همچنان دچار خشکسالی هیدرولوژیکی هستیم. به‌عنوان نمونه تهران حدود ۳۵ تا۴۰ درصد در مقایسه با میانگین بلندمدت کم‌بارشی دارد بنابراین ضروری است توجه افکار عمومی به این نکته جلب شود که ما همچنان با خشکسالی و عوارض ناشی از آن دست به گریبان هستیم. او در ادامه گفت: مزارع دیم تأثیر درخور‌توجهی از بارندگی‌های بهاره نمی‌پذیرند و بیشترین تأثیر در مزارع دیم، از بارندگی فصل پاییز و اوایل زمستان است که به دلیل کمبود بارش در سال گذشته به بخشی از مزارع دیم در سطح کشور خسارت وارد شد. اثر این بارش‌های فصل بهار در مزارع کشت آبی مناسب است. رهنما تصریح کرد: با توجه به اینکه بارش‌های بهاری سال جاری نسبت به سال قبل افزایش داشته و تقریبا معادل شرایط نرمال بارشی در این بازه زمانی از سال است، این بارندگی‌ها در افزایش سطح آب‌های زیرزمینی و میزان آب‌های جاری تأثیرگذار بودند و اثر مثبتی را بر مزارع آبی گذاشتند. رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو تأکید کرد: تأثیر بارش‌های بهاره نسبت به بارش‌های زمستانه بر کاهش خشکسالی متفاوت است؛ چراکه بارش‌های زمستانه به‌ویژه در ارتفاعات به صورت برف است و در زمان طولانی‌تری در فصل بهار و گاهی تابستان ذوب می‌شود و باعث تداوم جریان رواناب در رودخانه‌ها می‌شود و منابع آبی پایدارتری هستند اما بارش‌های بهاره بیشتر به صورت باران است که باعث ایجاد رواناب‌های سطحی می‌شوند. رهنما در پایان تأکید کرد: با توجه به اینکه ایران در اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و چند سال متوالی با انواع خشکسالی دست به گریبان بوده است، لازم است همچنان مدیریت منابع آب، برنامه‌ریزی جامع برای بهبود شبکه انتقال آب، کاهش مصرف بی‌رویه آب زیرزمینی در دستور کار ما باشد و گمان نکنیم شرایط منابع آبی کشور مانند گذشته است و می‌توانیم همچنان از آن بی‌رویه استفاده کنیم.