پایش حیاتوحش با روش‌های روز دنیا
انقراض پدیده‌ای است که دنیا همواره با آن درگیر بوده؛ از انقراض دایناسورها در حدود ۶۶ میلیون سال پیش گرفته، تا از بین رفتن شیر ایرانی حدود یک قرن گذشته و ببر مازندران حدود ۷۰ سال گذشته. البته قطعا اینها پایان روند انقراض نخواهند بود؛ در چند دهه اخیر به‌علت توسعه صنعت و شهرنشینی، روند آن تندتر شده و هر‌ساله تعداد درخورتوجهی از گونه‌های زیستی حیاتوحش برای همیشه از بین می‌روند.
ایرنا: انقراض پدیده‌ای است که دنیا همواره با آن درگیر بوده؛ از انقراض دایناسورها در حدود ۶۶ میلیون سال پیش گرفته، تا از بین رفتن شیر ایرانی حدود یک قرن گذشته و ببر مازندران حدود ۷۰ سال گذشته. البته قطعا اینها پایان روند انقراض نخواهند بود؛ در چند دهه اخیر به‌علت توسعه صنعت و شهرنشینی، روند آن تندتر شده و هر‌ساله تعداد درخورتوجهی از گونه‌های زیستی حیاتوحش برای همیشه از بین می‌روند. در ایران بیش از دو هزار گونه جانوری اعم از پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و ماهیان زندگی می‌کنند که آمارها نشان می‌دهد ۷۵ گونه در فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارند. این عدد زنگ خطری برای گونه‌های جانوری است که اگر موفق به حفاظت از آنها نشویم، برای همیشه به تاریخ خواهند پیوست.
با توجه به اینکه سایه سیاه انقراض در تمام دنیا گسترده شده، از این‌رو حفاظت از گونه‌ها به امری جدی برای دولت‌ها درآمده است و برای جدیت‌بخشیدن به این مسئله، دهه ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ را در دنیا دهه بازسازی اکوسیستم‌ها نام‌گذاری کرده‌اند. از طرفی، رفتن به این سمت که چه گونه‌هایی به چه تعداد و در چه نقاطی در طبیعت وجود دارند نیز در دستور کار دولت‌ها قرار گرفت؛ چون لازمه حفاظت، دانستن اطلاعات از داشته‌ها‌ست. از این‌رو به سمت پایش‌های هوشمند با استفاده از فناوری‌های روز دنیا رفتند.
منظور از پایش، تشخیص، ردیابی و شمارش گونه‌های جانوری موجود در طبیعت است. تا چندی پیش این‌کار به‌صورت سنتی و با کمک عکس‌برداری و نصب تله‌هایی برای تصویربرداری و تگ‌گذاری انجام می‌شد که چالش‌های زیادی به همراه داشت؛ چون با این روش امکان دسترسی به مناطق صعبالعبور ممکن نبود، همچنین حیوانات به‌محض مشاهده انسان مخفی می‌شدند که در این شرایط از نظرها دور می‌ماندند و در سرشماری‌ها لحاظ نمی‌شدند. بر این اساس، دنیا به سمت استفاده از فناوری‌های روز برای این کار رفت. در‌نتیجه بازار پهپاد و کوادکوپتر داغ شد؛ چون به‌راحتی با به پرواز درآوردن آنها می‌توان موقعیت حیوانات را مشخص کرد و تعدادشان را شمرد. البته این روش‌ها نیز مشکلات خودشان را دارند که اگر تمام آنها را با روش سنتی مقایسه کنیم، می‌بینیم استفاده از فناوری روز دنیا از هر لحاظ نسبت به روش‌های سنتی برتر است.
در این راستا، سازمان حفاظت محیط‌زیست هم درصدد به‌روزکردن روش‌های پایش با استفاده از کوادکوپتر برآمد و هم‌زمان با آن تکمیل سامانه جامع محیط‌زیست را هم در دستور کار قرار داد. معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست با تأکید بر اینکه مسئله تولید و ثبت داده‌های حیاتوحش بسیار مهم است، گفت: سازمان حفاظت محیط‌زیست تنها متولی حیاتوحش در کشور است. مثلا در حوزه آلودگی هوا چند متولی وجود دارد، بنابراین مهم است که ما داده‌های درستی را درباره حیاتوحش کشور داشته باشیم؛ چون این داده‌ها هستند که مبنای تصمیم‌گیری و مدیریت ما خواهند بود.
حسن اکبری افزود: بنابراین روی این مسئله متمرکز شدیم. از این‌رو، تکمیل سامانه جامع محیط‌زیست را در دستور کار قرار دادیم. این سامانه چند سال پیش راه‌اندازی شده بود، اما در حوزه حیاتوحش نواقص جدی داشت که بارگذاری خوبی را در این زمینه آغاز کردیم. برای اجرای آن مطالعاتی را در سراسر کشور تعریف و حداقل با ۲۰ دانشگاه که رشته محیط‌زیست یا منابع‌طبیعی دارند، در قالب کمیته‌های مختلف در‌حال همکاری هستیم. با این‌کار، شالوده تولید داده‌های حیاتوحش و ثبت آنها را در سامانه را پایه‌گذاری کردیم که پیشرفت خوبی هم داشته است و امیدواریم این روند بتواند در آینده اطلاعات خوبی برای مدیریت ما ایجاد کند. ضمن اینکه قبلا خیلی از اطلاعات کاغذی بودند و در جابه‌جایی‌ها بخشی از آنها از بین می‌رفتند، این‌بار ما بر بستر الکترونیک و یک شیوه استاندارد داده‌ها را جمع‌آوری می‌کنیم.
وی اظهار کرد: سامانه جامع محیط‌زیست بخشی مختص تنوع زیستی دارد و در آن بانک‌های اطلاعاتی متعددی طراحی شده که اطلاعاتی درباره موزه‌ها، وضعیت سنگ و کانی، پوشش گیاهی، داده‌های سرشماری حیاتوحش، آتش‌سوزی، اطفای حریق، تصرفات، وضعیت مستثنیات، باغ‌وحش‌ها، نگهداری حیوانات و نقل‌و‌انتقالات حیاتوحش در آنها ثبت می‌شود که این روند سابقه خوبی از اطلاعات ایجاد می‌کند و به ما نشان می‌دهد در چه وضعیتی هستیم. مثلا باغ‌وحش‌ها موظف هستند اگر بخواهند گونه جدیدی را منتقل یا وارد‌کنند، یا حتی زادآوری گونه‌های خاص را در این بانک‌ها درج کنند، این داده‌ها به مدیریت بهتر آنها کمک می‌کند.
اکبری تأکید کرد: در‌واقع باید بدانیم چه گونه‌هایی، چه تعداد و در چه نقاطی داریم. این ساده‌ترین سؤالی است که باید بتوانیم به آن جواب بدهیم. بر این اساس، مطالعه جامعی را در کشور تعریف و کار را با ۳۰ کارشناس از ۳۰ استان آغاز کردیم تا نقشه پراکنش گونه‌های شاخص کشور را تولید کنند. این نقشه از لحاظ روند طرح‌های توسعه کلان و هم‌زمان حفاظت از محیط‌زیست و تنوع زیستی بسیار مهم است. تاکنون وقتی برای انتقال خط لوله‌ای به نقشه نیاز می‌شد، نقشه مناطق چهارگانه را وسط می‌گذاشتند؛ این فقط نقشه ۱۱ درصد خاک کشور است. باید در نظر داشته باشیم که تمام حیاتوحش فقط در این ۱۱ درصد نیستند، بنابراین ممکن است یک خط‌لوله تنها زیستگاه یک گونه را از بین ببرد.
وی ادامه داد: با توجه به اهمیت موضوع، در تلاشیم تا پایش و سرشماری حیاتوحش را از روش سنتی خارج و از فناوری‌های روز دنیا استفاده کنیم. از این‌رو به سمت استفاده از کوادکوپتر رفتیم تا بتوانیم برخی از گونه‌ها و زیستگاه‌ها را که در نقاط صعبالعبور قرار دارند، پایش کنیم. علاوه‌بر این، یک پایگاه داده تنوع زیستی را هم سال گذشته تعریف کردیم و شرح خدمات آن نوشته شده است؛ با این هدف که پایه پایش‌ها و سرشماری‌ها الکترونیک شود.
