بازنگری راهبردی در سیاست‌های زلزله‌پژوهی کشور
ایران لرزان
حال که رئیس‌جمهور ما، استاد محترم، جناب آقای دکتر پزشکیان در‌حال سازماندهی دولت جدید هستند، تجدید‌نظر و نوسازی کادر علمی و زیر‌ساخت پژوهش در زمینه زلزله در ایران از نگاه نگارنده باید با اولویت بالا پیگیری شود. کاهش ریسک زلزله در ایران با مشارکت دانشمندان ایران، در داخل و خارج از کشور با کار تخصصی در زمینه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله قابل انجام است.
مهدی زارع: حال که رئیس‌جمهور ما، استاد محترم، جناب آقای دکتر پزشکیان در‌حال سازماندهی دولت جدید هستند، تجدید‌نظر و نوسازی کادر علمی و زیر‌ساخت پژوهش در زمینه زلزله در ایران از نگاه نگارنده باید با اولویت بالا پیگیری شود. کاهش ریسک زلزله در ایران با مشارکت دانشمندان ایران، در داخل و خارج از کشور با کار تخصصی در زمینه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله قابل انجام است. این کادر‌سازی، داستانی حدود ۶۷ساله در ایران دارد. ایران از سال۱۳۳۶ش / 1957-1958م که سال جهانی ژئوفیزیک بود، از همکاری‌های بین‌المللی در زمینه زلزله‌شناسی سود برده است. این همکاری برای توسعه و ارتقای این رشته علمی و تأسیس مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در سال 1958 بود. این همکاری‌ها با ژاپن، آلمان و سپس ایالات متحده آمریکا به منظور توسعه پنج ایستگاه ملی و یک آرایه لرزه‌نگاری محلی پریود بلند در نزدیکی تهران بود. پنج ایستگاه اصلی لرزه‌نگاری آنالوگ را در تهران ۱۳۳۷، شیراز ۱۳۴۲، تبریز ۱۳۴۴، کرمانشاه ۱۳۴۴ و مشهد ۱۳۴۶ برای ثبت زمین‌لرزه‌ها و ارائه گزارش به دولت مستقر کرد. در شش دهه گذشته زمین‌لرزه‌های ۱۳۴۱ بوئین‌زهرا با بزرگای ۷.۲، ۱۳۵۷ طبس با بزرگای ۷.۴، ۱۳۶۹ منجیل با بزرگای ۷.۳ و ۱۳۸۲ بم با بزرگای ۶.۵ از مرگبارترین سوانح جهان بوده‌اند. از اوایل سال۱۳۷۰، نصب شبکه‌های باند پهن با فناوری پیشرفته توسط مؤسسه بین‌المللی مهندسی زلزله و زلزله‌شناسی (IIEES) که پایش لرزه‌خیزی ایران با کیفیت بالا را توسعه داد، اجرا شد. تلاش‌های اولیه برای توسعه شبکه‌های شتاب‌نگاری، جنبش شدید زمین در ایران بوده است و در سال ۱۳۵۲ بر‌اساس تکنولوژی و ابزار دقیق شناخته‌‌شده در کالیفرنیای ایالات متحده آمریکا آغاز شد. برای بیش از ۲۰ هزار رکورد شتاب‌نگاری سه مؤلفه‌ای به دست آمده از زلزله در ایران از سال ۱۳۵۲ تاکنون، از چنین فناوری‌ای استفاده می‌کنند. زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر، بنیان‌گذار این شبکه بود و دانشمندان ایرانی در دو دهه اخیر شبکه شتاب‌نگاری را بهبود بخشیده‌اند. با توجه به آسیب‌پذیری زلزله تهران، مؤسسه ژئوفیزیک دنشگاه تهران نصب اولین شبکه فرعی خود را در منطقه تهران در سال ۱۳۷۴ آغاز کرده است. همکاری‌های علمی بین‌المللی در زمینه زلزله‌شناسی برای دستیابی به اهداف بزرگ الزامی است. بهبود روابط، اعتماد متقابل و همکاری صلح‌آمیز و سازنده بین کشورها از کمترین فواید این همکاری‌هاست. با دیپلماسی علمی، پژوهشگران ایرانی و آمریکایی با همکاری مشترک به‌ویژه پس از زلزله فاجعه‌بار (مانند منجیل ۱۳۶۹ و بم ۱۳۸۲) همکاری تنگاتنگ داشته‌اند. پس از زلزله ۵ دی‌ماه ۱۳۸۲ بم ایران که بیش از 30 هزار قربانی برجای گذاشت، (مؤسسه تحقیقات مهندسی زلزله) در کالیفرنیا یک تیم شناسایی مناطق زلزله‌زده با همکاری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به ایران و بم فرستاده شد. تیم شناسایی مشترک این دو مؤسسه پژوهشی با استفاده از نقشه‌های دقیق آسیب مبتنی‌بر ماهواره و یک سیستم نرم‌افزاری مبتنی‌بر GPS که توسط تیمِ در محل زلزله استفاده شد، کمک‌های قابل توجهی ارائه کرد. نتیجه این همکاری مشترک در دو شماره ویژه مجلات علمی این دو مؤسسه منتشر شد. علوم زلزله، مانند زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، برای دیپلماسی علمی ایران در 60 سال گذشته، حداقل پس از زلزله بوئین‌زهرا در ۱۰ شهریور ۱۳۴۱، جنوب قزوین و غرب تهران با ۱۲۲۲۷ کشته، توسعه بسیار زیادی در ایران یافته است. ایران در سال‌های دهه 70 شمسی با پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله نقش مهمی در توسعه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به عنوان رشته‌های علمی مدرن ایفا کرده است. تلاش برای ساماندهی امکانات و تجهیزات به صورت شبکه علمی-پژوهشی در زمینه زلزله در کشور و در سطح بین‌المللی (با هدف بهره‌برداری در کشور)، برای مدیریت ریسک باید نوسازی شود. مدیریت ریسک یعنی در مناطقی که احتمال سانحه بزرگ وجود دارد پیش از بروز به پیشواز برویم و با روش‌های علمی از پیامدهای آن کم کنیم و در هنگام و پس از رخداد نیز با هماهنگی و هدایت درست اطلاعات و نیروها، از خسارت‌ها بکاهیم. محورهایی می‌تواند با اولویت بیشتر در نظر گرفته شود شامل:
- هوش مصنوعی و کاربرد آن در توسعه علم داده‌ها برای زلزله‌شناسی و پیش‌بینی زلزله
- توسعه زیرساخت‌ها برای پیش‌بینی زلزله بر‌پایه روش‌های آماری و پیش‌نشانگرهای زلزله
- توسعه پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به عنوان و با اعتبار یکی از قطب‌های علمی طراز اول در سطح جهان و مرکزی قابل رقابت در همه عرصه‌ها در سطح جهانی. توسعه مؤسسات پژوهشی ژئوفیزیک دانشگاه تهران و بخش لرزه زمین‌ساخت سازمان زمین‌شناسی کشور و شبکه شتاب‌نگاری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی
- توجه به مسئله ریسک زلزله در تهران به عنوان یک اولویت ملی و تدوین و عملیاتی‌کردن یک برنامه جامع همه‌جانبه
- توسعه واحد‌ها و مراکز پژوهش و توسعه زلزله ایران: در یک بازه زمانی مشخص -10ساله- مراکز پژوهشی در نقاط مختلف لرزه‌خیز کشور به عنوان مراکز فعالیت‌های پژوهشی در امر زلزله به‌ویژه در مناطق زلزله‌زده قبلی ایران -نظیر فردوس در استان خراسان رضوی، سلماس در استان آذربایجان غربی، اردکول قاین در استان خراسان جنوبی، بم در استان کرمان، منجیل در استان گیلان- ساماندهی شود.
- تهیه آرشیو مستندات زلزله‌های ایران بر‌اساس زمان رخداد قبل از سده بیستم و پس از سال 1900 و تهیه آرشیو کامل نگاشت‌های ثبت زلزله‌های ایران و دستگاه‌های لرزه‌نگاری از گذشته تاکنون. تهیه آرشیو زمین‌لغزش و روانگرایی هنگام زلزله‌های ایران. کاتالوگ‌ها و شکل موج زمین‌لرزه‌های ثبت‌شده در ایران و پیش‌نشانگرهای غیر‌لرزه‌ای زلزله سامان می‌یابد. همچنین الگوهای قابل تشخیص از شکل موج زلزله‌ها، با استفاده از اطلاعات این بانک ممکن و عملیاتی می‌شود.
- توسعه ابزارها و تجهیزات زلزله‌شناسی در ایران توسعه آزمایشگاه ابزارهای لرزه‌نگاری و مدل گسلش زمین، توسعه تجهیزات لرزه‌نگاری و سنجش‌های لرزه‌ای و ارتعاشی. توسعه تجهیزات ژئوتکنیک و ارتعاش و دینامیک خاک. توسعه تجهیزات مدل‌سازی تمام مقیاس پاسخ زمین در هنگام زلزله، راه‌اندازی کامل آزمایشگاه میزلرزان و تجهیزات پیشرفته ژئوتکنیک، سانتریفیوژ پژوهشگاه زلزله در سوهانک و آزمایشگاه پیشرفته دینامیک سازه. توسعه مدل به اندازه واقعی (فول اسکِیل) از سازه‌ها.
- توسعه برنامه آکادمیک پیش‌بینی و هشدار زلزله در ایران: توسعه پیش‌بینی زلزله با رصد چند‌پارامتری از پایش لرزه‌ها و تغییرات ژئوفیزیکی در زمین تا توسعه گروه‌های آکادمیک و هماهنگ‌کردن فعالیت شبکه‌ای این گروه‌ها. توسعه سامانه ملی هشدار زلزله در ایران در یک بازه پنج‌ساله و ایجاد سامانه بر‌خط و به‌روزشونده پیش‌بینی احتمالی (پیش‌یابی) از محور‌های اصلی در این راستاست.
- توسعه همکاری‌های بین‌المللی در سطح مشارکت با مؤسسات درجه اول پژوهشی در سطح جهان: برقراری پروژه‌های مشترک پژوهشی با مؤسسات بین‌المللی درجه اول پژوهشی در جهان بر‌پایه به اشتراک گذاشتن دانش، و اجرای برنامه‌های مطالعاتی میدانی و آزمایشگاهی از سوی پژوهشگران ایرانی و محققان و با حضور محققان و دانشجویان از مؤسسات پژوهشی درجه اول در دنیا، اهمیت ویژه دارد.