اولویت‌های وزیر امور خارجه برای تغییر فاز سیاست خارجی کشور در گفت‌وگو با دیپلمات‌ها واکاوی شد
اصلاح دیپلماسی؛ یک گام به پیش
قربان‌اوغلی: تعجیل یا تأخیر احساسی در سیاست خارجی یکی از آفات جدی دیپلماتیک است که باید از آن پرهیز کرد سقاییان: هدف‌گذاری تنش‌زدایانه بسیار مناسب است، ولی باید اولویت در تنش‌زدایی با کشورهای همسایه باشد
اگرچه گفته‌های سیدعباس عراقچی در مجلس شورای اسلامی در زمان بررسی صلاحیت وزرای پیشنهادی، محل بحث فراوان بود، اما پس از رأی اعتماد نمایندگان و آغاز تصدی‌گری او بر دستگاه دیپلماسی دولت چهاردهم، یقینا گفته‌ها و مواضع عراقچی بیشتر مورد توجه و بحث قرار خواهد گرفت.
عبدالرحمن فتح‌الهی: اگرچه گفته‌های سیدعباس عراقچی در مجلس شورای اسلامی در زمان بررسی صلاحیت وزرای پیشنهادی، محل بحث فراوان بود، اما پس از رأی اعتماد نمایندگان و آغاز تصدی‌گری او بر دستگاه دیپلماسی دولت چهاردهم، یقینا گفته‌ها و مواضع عراقچی بیشتر مورد توجه و بحث قرار خواهد گرفت. کمااینکه اولین گفت‌وگوی او درباره ترسیم اولویت‌های سیاست خارجی دولت جدید به سرفصلی از تحلیل‌ها در‌این‌باره بدل شده است. وزیر امور خارجه دولت پزشکیان محور برنامه‌های کاری خود را روی تنش‌زدایی یا به بیان دیگر، مدیریت و کنترل تنش اختصاص داده است و در همین مورد «گسترش تعاملات با همسایگان، گسترش میدان دیپلماسی و قدرت‌های نوظهور را از‌جمله اولویت‌های ایران در سیاست خارجی دولت چهاردهم برشمرد».
به گفته وزیر خارجه ایران: «در سال‌های اخیر روابط ما با اروپا فراز‌ونشیب‌هایی داشته است. آنها سیاست‌های خصمانه‌ای نسبت به ایران داشته‌اند و ما تلاش می‌کنیم که بر اساس تعامل عزتمندانه، فرصت‌محور و بر اساس احترام متقابل، در راستای تأمین منافع ملی کشور تعامل با اروپا را پیش ببریم». دیپلمات ارشد کشور، ارتباط و تعامل ایران و آمریکا را هم دیگر محور تنش‌زدایی دیپلماسی دولت چهاردهم دانست و اذعان کرد: «ما به دنبال رفع تخاصم و تنش‌ها با آمریکا نیستیم؛ خیلی از این تنش‌ها و دشمنی‌ها ناشی از یک‌سری اختلافات دیدگاه‌های مبنایی است و ما تلاش می‌کنیم این تلاش‌ها و تخاصم‌ها را مدیریت کنیم». از منظر عراقچی، «در واقع ما در سیاست خارجی تلاش می‌کنیم که هزینه تخاصم‌ها را کاهش دهیم و هزینه‌هایی را که به مردم وارد می‌شود، کاهش دهیم و مدیریت کنیم».
البته بخش‌هایی از گفته‌های عراقچی با تناقض‌هایی همراه بود که محل نقد هم قرار گرفت. آنجا که وزیر امور خارجه ایران در بخش دیگری از صحبت‌های خود در پاسخ به سؤالی در مورد محور مقاومت تأکید کرد: «در هر شرایطی محور مقاومت مورد حمایت جمهوری اسلامی ایران خواهد بود و اینجا که می‌گویم بعضی از تخاصمات ما با آمریکا حل‌شدنی نیست، به خاطر این است که این موارد و آرمان‌هایی که به آن اعتقاد داریم، اصولا اجازه نمی‌دهد این تخاصمات رفع شود». پیرو آنچه مطرح شد، دیپلمات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی ایران مجددا بر تنش‌زدایی تأکید کرد و یادآور شد: «بنابراین وقتی به آن تخاصم می‌رسیم کار ما مدیریت است و البته تکرار می‌کنم مدیریت یعنی اینکه اجازه ندهیم هر هزینه‌ای به ما تحمیل شود. بله، خصومت وجود دارد، ولی دلیلی ندارد هر هزینه‌ای را بپردازیم. دلیلی ندارد مردم هر فشاری را تحمل کنند. وظیفه ماست که تا جایی که می‌توانیم فشار را کاهش دهیم. تا جایی که می‌توانیم هزینه‌های مردم را کاهش دهیم و این در جای خود قرار دارد».
در راستای همین رویکرد تنش‌زدایانه دولت چهاردهم، دیپلمات‌های ارشد ایران و اروپا شامگاه پنجشنبه درباره موضوعات مورد علاقه طرفین رایزنی کردند. به گفته خبرآنلاین، جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور امنیتی و سیاست خارجی در تماس تلفنی با سیدعباس عراقچی، انتخاب او را به عنوان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران تبریک گفت. بورل با اشاره به معضلات موجود منطقه‌ای و جهانی، اظهار امیدواری کرد که گفت‌وگوها و مشورت‌های سیاسی میان ایران و اتحادیه اروپا در دولت جدید ادامه و گسترش یابد. عراقچی نیز با تشکر از تماس و تبریک بورل، ضمن اشاره به زمینه‌های متنوع و متعدد تعامل میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا اظهار کرد: «جمهوری اسلامی ایران از توسعه مناسبات با اتحادیه اروپا در فضای مبتنی بر احترام متقابل استقبال می‌کند و لازمه آن گفت‌وگو برای حل مشکلات فی‌مابین و رفع سیاست‌های نادرست کشورهای اروپایی است». طرفین در این گفت‌وگوی تلفنی همچنین برخی از موضوعات مورد علاقه از‌جمله مذاکرات رفع تحریم‌ها و آخرین تحولات مربوط به جنگ و جنایات در غزه را مورد توجه و تبادل‌نظر قرار دادند.
مدیریت تخاصم با آمریکا، اولویت سیاست خارجی دولت چهاردهم است
در تشریح و تبیین محورهای تنش‌زدایانه مطرح‌شده از سوی سیدعباس عراقچی به عنوان اولویت سیاست خارجی دولت چهاردهم، جاوید قربان‌اوغلی مشخصا جدی‌ترین، فوری‌ترین و در‌عین‌حال تأثیرگذارترین اقدام دیپلماتیک دولت پزشکیان و شخص عراقچی در مسند سکاندار سیاست خارجی این دولت را تلاش جدی برای مدیریت تنش یا مدیریت تخاصم با آمریکایی‌ها می‌داند و در گفت‌وگو با «شرق» یقین دارد: «انتخاب کلید‌واژه مدیریت تنش یا مدیریت تخاصم با آمریکا بسیار سنجیده و در‌عین‌حال برگردانی از گفته‌های سیدمحمد خاتمی است که بیان کرده بود دولتش می‌خواهد شکافی در دیوار بی‌اعتمادی بین ایران و غرب ایجاد کند». اگرچه سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در آفریقای جنوبی اذعان دارد «شرایط کنونی ایران در دولت پزشکیان با شرایط کشور در زمان دولت اصلاحات بسیار متفاوت است و دو جنگ غزه و اوکراین، سایه سنگینی بر سیاست خارجی تنش‌زدایانه دولت چهاردهم خواهند داشت»، این دیپلمات پیشین کشورمان اعتقاد دارد: «دولت چهاردهم و شخص عراقچی رویکرد بسیار مناسبی برای دیپلماسی ایران در سطح منطقه و جهان انتخاب کرده‌اند». به زعم او، «اگر عراقچی بتواند به نوعی اجماع داخلی و حمایت از خود دست پیدا کند، محل و منشأ آثار مثبتی خواهد بود».
در تکمیل آنچه بیان شد، مدیرکل اسبق آفریقای وزارت امور خارجه چنین ارزیابی می‌کند: «اکنون عراقچی باید جدی‌ترین گام تنش‌زدایی را در مدیریت تخاصم با آمریکا بردارد؛ چون تا زمانی که این مدیریت تخاصم به یک نقطه قابل قبول و قابل دفاع نرسد، سایر برنامه‌های مد‌نظر عراقچی و دولت چهاردهم برای تنش‌زدایی منطقه‌ای و فرامطقه‌ای بی‌نتیجه خواهد بود یا در حالت عکس، آمریکا جلوی راهبرد تنش‌زدایی منطقه و فرامنطقه‌ای تهران را خواهد گرفت». به همین دلیل قربان‌اوغلی مجددا تأکید می‌کند: «اولویت سیاست خارجی دولت چهاردهم باید مدیریت و کاهش تخاصم با آمریکا باشد تا اجازه و فضای لازم برای پیشبرد دیگر سیاست‌های تنش‌زدایانه ایران در سطح منطقه و جهان شکل گیرد». البته مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی این نکته را هم مد‌نظر قرار می‌دهد که «پرداختن هرچه جدی‌تر و فوری‌تر به مدیریت و کاهش تنش و تخاصم با آمریکا به معنای آسان‌بودن آن نیست»، بلکه به نظر او: «تنش و گسل فعلی در روابط تهران-واشنگتن به یک زخم کهنه ۴۰ساله بدل شده که طیفی از مشکلات، چالش‌ها و اختلافات را شامل می‌شود». به همین دلیل، تحلیلگر مسائل بین‌الملل «کاهش تنش با آمریکا را به‌هیچ‌عنوان گامی آسان تفسیر نمی‌کند»، ولی هم‌زمان تصریح می‌کند «این گام، یک گام بسیار ضروری در دیپلماسی دولت جدید است». در بین راهکاری برای مدیریت و کاهش تنش با آمریکا، جاوید قربان‌اوغلی به «شرق» می‌گوید: «دولت پزشکیان و وزیر امور خارجه باید روی موارد اختلافی انگشت بگذارند که می‌توانند در سریع‌ترین زمان ممکن آن را حل‌وفصل کنند تا از دل آن به یک تفاهم نسبی با ایالات متحده دست پیدا کرده و به این واسطه گام‌های بعدی برای کاهش هرچه بیشتر تنش با آمریکا شکل گرفته و در نهایت یک مدل برد-برد مانند برجام در دستور کار دو طرف قرار گیرد».
سفیر اسبق ایران در الجزایر، بخشی دیگر از تحلیل خود را به مقوله «تعجیل یا تأخیر» احساسی در سیاست خارجی اختصاص می‌دهد و آن را «یکی از آفات جدی دیپلماتیک تعبیر می‌کند که باید دولت پزشکیان و شخص سیدعباس عراقچی از آن پرهیز کنند». هرچند به گفته این دیپلمات پیشین کشورمان، «مواضع وزیر امور خارجه درخصوص نوع مواجهه و واکنش ایران برای ترور هنیه مبین آن است که عراقچی نه تأخیر و نه تعجیل احساسی در سیاست خارجی ندارد» و این جزء نکاتی است که قربان‌اوغلی آن را بسیار مثبت توصیف کرده که از پیش‌شرط‌ها و ملزومات دستگاه سیاست خارجی برای پیگیری رویکرد تنش‌زدایانه ایران در سطح منطقه و جهان است. مدیر کل پیشین آفریقای وزارت امور خارجه با ارجاع به بخشی از گفته‌های سیدعباس عراقچی در مصاحبه تلویزیونی‌اش مبنی بر تداوم حمایت جمهوری اسلامی ایران از محور مقاومت، این را هم گوشزد می‌کند که «حمایت تهران از محور مقاومت به عنوان یک راهبرد، لزوما منافاتی با همکاری و مذاکرات مستقیم تهران و واشنگتن برای پایان‌دادن هرچه سریع‌تر به جنگ، کشتار و جنایات اسرائیل در نوار غزه ندارد». با چنین خوانشی، قربان‌اوغلی مذاکره مستقیم و همکاری بدون واسطه ایران و آمریکا در پایان‌دادن به جنایات اسرائیل را یک نقطه شروع بسیار مناسب تعبیر می‌کند که به تعامل بیشتر دو طرف در سایر موضوعات خواهد انجامید؛ خاصه آنکه دیپلمات اسبق کشورمان معتقد است «با گذشت قریب به یک سال از جنگ در غزه، اکنون نتانیاهو، گالانت و کل اسرائیل، هم از نظر حقوق بین‌الملل، هم از نظر سیاسی و دیپلماتیک، هم نزد افکار عمومی و رسانه‌ها و همچنین در سطح منطقه و جهان وجهه مناسبی ندارند و از آنها به عنوان قصاب و جانی یاد می‌شود». لذا مفسر حوزه سیاست خارجی چنین تصور می‌کند که «در فرصت دو ماه و نیمه تا زمان انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، می‌توان مبنای همکاری و مذاکره مستقیم دولت پزشکیان و دولت بایدن را در پایان‌دادن به جنایات اسرائیل در غزه فراهم کرد».
البته قربان‌اوغلی در ادامه ارزیابی خود، این را هم متذکر می‌شود که «باید به جای مصاحبه یا توییت‌زدن، یک برنامه دقیق، منسجم و واقع‌بینانه برای پایان‌دادن به جنگ در غزه توسط وزارت امور خارجه و ذیل همکاری با آمریکا پیشنهاد شود». تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل، «عدم مداخله مستقیم تهران در تحولات فلسطین» را هم بسیار مثبت می‌داند و بیان می‌کند: «از آغاز عملیات طوفان الاقصی و به دنبال آن شروع جنگ حماس و اسرائیل، سیاست رسمی ایران عدم مداخله در این جنگ بوده است و تنها تهران به واسطه حمله اسرائیل به ساختمان کنسولگری ایران در سفارت سوریه و طبق ماده ۵۱ منشور ملل و استفاده از حق پاسخ‌گویی، حمله مستقیمی را به اسرائیل انجام داد». به همین دلیل، قربان‌اوغلی تصور می‌کند «تهران در شرایط کنونی می‌تواند برنامه مناسبی را برای میانجیگری مشترک با آمریکا ارائه کند».
تقویت مناسبات منطقه‌ای و پایان‌دادن به کشتار در غزه، اولویت سیاست خارجی تنش‌زدایانه دولت چهاردهم است
سیدعلی سقاییان هم دیگر دیپلماتی بود که در گفت‌وگو با «شرق» از زاویه خود به تحلیل و تبیین گفته‌های سیدعباس عراقچی برای ترسیم برنامه‌ها و رویکردهای سیاست خارجی دولت چهاردهم ورود کرده و ابتدا‌به‌ساکن خاطرنشان می‌کند: «هدف‌گذاری تنش‌زدایانه وزیر امور خارجه دولت پزشکیان، بسیار مناسب است، ولی به جای اروپا باید اولویت در تنش‌زدایی به ارتقای مناسبات پیرامونی و تقویت روابط ایران با کشورهای همسایه اختصاص پیدا کند». سفیر پیشین ایران در ارمنستان در تشریح نکته خود با یادآوری تبعات مخرب ناشی از جنگ و جنایت اسرائیل در غزه، این نکته را گوشزد می‌کند که «باید سیاست خارجی منطقه‌ای دولت چهاردهم، تمرکز خود را روی نحوه پایان‌دادن به جنگ غزه قرار دهد»؛ چراکه به گفته سفیر اسبق ایران در برزیل، «تا زمانی که شاهد کشتار و جنایت اسرائیل در غزه باشیم و به دلیل سیاست‌های نتانیاهو و گالانت، ناامنی در منطقه تداوم پیدا کند، هیچ‌کدام از برنامه‌های عراقچی و دولت چهاردهم برای تنش‌زدایی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و همچنین ترسیم مناسبات حسنه با اروپا و آمریکا و احیای برجام و... به نتیجه نخواهد رسید».
سقاییان، نکته پیش‌گفته خود را بیشتر به بوته تحلیل می‌برد و با یادآوری این مسئله که «جو بایدن، دموکرات‌ها و شخص کاملا هریس در سایه رقابت‌های انتخاباتی طی سه ماه پیش‌رو بیش از هر زمان دیگری به پایان جنگ غزه و مذاکرات صلح بین حماس و اسرائیل نیازمند هستند»، تصریح می‌کند: «این نیاز دموکرات‌ها، دولت بایدن و کاملا هریس می‌تواند فرصت مغتنمی را در اختیار جمهوری اسلامی ایران و سیاست خارجی دولت چهاردهم قرار دهد که هرچه جدی‌تر و سریع‌تر به زنجیره کشتار و جنایت اسرائیل در غزه پایان دهند». هرچند این دیپلمات ارشد کشورمان، «سیاست دوگانه آمریکا در قبال جنگ غزه و حمایت از اسرائیل» را هم در تحلیلش مد‌نظر قرار می‌دهد و یادآور می‌شود: «اگرچه دولت بایدن به شکل جدی سعی در ادامه مذاکرات، هم در قاهره و هم در دوحه داشته، اما هیچ‌گاه از حمایت خود از اسرائیل برای ارتکاب جنایت و کشتار در غزه عدول نکرده است و این می‌تواند وضعیت را پیچیده کند».
مدیرکل اسبق امور تشریفات وزارت امور خارجه در بخش دیگری از مصاحبه خود با «شرق» به تبیین این نکته می‌پردازد که «سیدعباس عراقچی در مقام وزیر امور خارجه دولت پزشکیان جایگاهی متفاوت از سیدعباس عراقچی به عنوان معاون سیاسی وزارت امور خارجه دولت حسن روحانی و همکار ظریف در مذاکرات برجامی دارد». از این‌رو است که سقاییان این نتیجه را می‌گیرد: «عراقچی با درک درستی از تفاوت وزن این دو جایگاه به‌خوبی به موضوع حق پاسخ‌گویی تهران در مکان و زمان مناسب برای ترور هنیه ورود کرده و در مصاحبه با رسانه‌ها و همچنین از تریبون مجلس با دقت و هوشمندی این مسئله را تشریح کرده است که به موازات حق پاسخ‌گویی تهران برای ترور هنیه باید راهبرد حمایت از محور مقاومت کماکان در دستور سیاست خارجی دولت چهاردهم قرار گیرد». کمااینکه به گفته سفیر آکرودیته پیشین ایران در مالاوی، «مسعود پزشکیان هم به دفعات روی حمایت از محور مقاومت تأکید کردند».
از این حیث، سرکنسولگری اسبق ایران در کراچی پاکستان یادآور می‌شود: «حفظ تعادل و ایجاد موازنه بین حق پاسخ‌گویی ایران برای ترور هنیه و نیز تداوم راهبرد حمایت از محور مقاومت در کنار تنش‌زدایی منطقه‌ای و کنترل تنش و تخاصم با اروپا و آمریکا منافاتی با همدیگر ندارند و باید به شکل جدی این تعادل و موازنه حفظ شود». کاردار پیشین کشورمان در آرژانتین و نیجریه از زاویه‌ای دیگر رویکرد تنش‌زدایانه دولت پزشکیان و سیدعباس عراقچی را بررسی می‌کند و متذکر می‌شود که «چون بنیامین نتانیاهو، یواف گالانت و جریان راست افراطی در اسرائیل بقای خود را در تداوم جنگ و فرسایشی‌کردن ناامنی در منطقه می‌بینند، به همین دلیل وزیر امور خارجه دولت چهاردهم باید به نحوی عمل کند که ضمن آنکه در زمین نتانیاهو گرفتار نشود، شرایط را برای توسعه مناسبات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و کاهش تنش فراهم کند» که این امر از زاویه دید سقاییان، «مستلزم همکاری‌های جدی منطقه‌ای ایران با همسایگان است».
