فصل پرچالش

مالک مصدق: نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، جمعه گذشته (۲۳ شهریور) به کار خود پایان داد. اگرچه طبق ارزیابی‌های ناظران و گزارش‌های رسانه‌های غربی از قبل پیش‌بینی می‌شد که نشست سپتامبر/شهریور به دلیل انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا با صدور قطع‌نامه‌ای علیه برنامه هسته‌ای ایران همراه نخواهد بود، اما متن و حواشی آنچه در دورهمی اعضای شورای حکام گذشت، حکایت از آن دارد که دولت پزشکیان هفته‌ها و ماه‌های پرچالشی را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر سر موضوع هسته‌ای‌اش خواهد داشت. به‌ همین ‌دلیل لزوم تنش‌زدایی و همکاری با این نهاد‌ و همچنین آغاز هرچه سریع‌تر مذاکرات با غربی‌ها بیش‌از‌پیش ضروری به نظر می‌رسد.

موضع‌گیری‌های رافائل گروسی، چه قبل از نشست فصلی و چه در حین برگزاری آن، مؤیدی بر آن است که پرونده هسته‌ای ایران حساسیت پررنگ‌تری از گذشته پیدا کرده است. کما‌اینکه مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دوشنبه گذشته و در سخنرانی آغازین نشست شورای حکام آژانس درباره برنامه هسته‌ای ایران مدعی شد: «آژانس اطلاعات کافی درباره تولید سانتریفیوژها و موجودی آنها را در ایران ندارد». به نوشته ایسنا، گروسی با اشاره به گزارش فصلی خود درباره برنامه هسته‌ای ایران، درباره میزان تولیدات اورانیوم غنی‌شده ایران تأکید کرد: «ذخایر اورانیوم ایران تا خلوص ۲۰ درصد و ۶۰ درصد همچنان رو به افزایش است و ایران تعداد آبشارهایی را که برای تولید «UF6» استفاده می‌کند، افزایش داده است. سه ‌‌سال‌و نیم از زمانی که ایران اجرای تعهدات هسته‌ای خود ذیل برجام، از جمله اجرای پروتکل الحاقی را متوقف کرده می‌گذرد و بنابراین،‌ سه‌ سال‌و نیم از زمانی که آژانس دسترسی تکمیلی در ایران داشته، گذشته است». مدیرکل آژانس به توافق ان‌پی‌تی میان آژانس و ایران هم پرداخت و به گفته او: «هیچ پیشرفتی در حل‌وفصل مسائل پادمانی باقی‌مانده حاصل نشده است. آژانس تداوم اشراف خود درباره تولید سانتریفیوژها و موجودی آنها، روتورها و بیلوزها، آب سنگین و کنسانتره سنگ اورانیوم در ایران را از دست داده است. ایران می‌گوید همه مواد، فعالیت‌ها و محل‌های هسته‌ای ضروری را ذیل توافق ان‌پی‌تی با آژانس اعلام کرده است».

گروسی با ادعای اینکه «اگرچه این اظهارات با ذرات اورانیوم با منشأ انسانی که از سوی آژانس در محل‌های اعلام‌نشده در ایران یافته شده است، مغایرت دارد»، بیان کرد: «آژانس نیاز دارد محل (یا محل‌های) فعلی مواد هسته‌ای یا تجهیزات آلوده‌ای را که به کار رفته‌اند، بیابد». او ادامه داد: «ایران که اعلام کرده است اجرای کد اصلاحی ۳.۱ را به حالت تعلیق درآورده، هنوز این وظیفه قانونی خود را اجرا نمی‌کند». گروسی اشاره‌ای هم به توافق پادمانی داشت و از نظر او: «مسائل پادمانی باقی‌مانده از تعهدات ایران ذیل توافق جامع پادمانی آن نشئت می‌گیرد و باید برای آژانس حل‌وفصل شود تا بتواند تضمین بدهد که برنامه هسته‌ای ایران، منحصرا صلح‌آمیز است».

مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنین ادعاها درباره اجرائی‌شدن بیانیه مشترک آژانس و ایران داشت و‌ می‌گوید: «هیچ پیشرفتی در ۱۵ ماه گذشته در زمینه اجرائی‌شدن بیانیه مشترک چهارم مارس ۲۰۲۳ حاصل نشده است». بنابراین گروسی در سخنانی از ایران خواست که بیانیه مشترک را با به کار بستن جدی پیشنهادهای مشخص آژانس اجرائی کند. او درباره تعامل با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران، گفت: «پس از انتخابات در ایران،‌ من با رئیس‌جمهور پزشکیان تبادل پیام کرده و آمادگی‌ام را برای دیدار با او در تهران به منظور ازسرگیری گفت‌وگوها و همکاری میان آژانس و ایران ابراز کردم. او موافقت کرد‌ در موقعیتی مناسب دیدار کنیم». گروسی با درخواست انجام‌گرفتن هرچه سریع‌تر این دیدار عنوان کرد: «من از ایران می‌خواهم این دیدار را در آینده‌ای نه‌چندان دور ترتیب بدهد تا بتوانیم گفت‌وگوهای سازنده‌ای داشته‌ باشیم که به‌سرعت به نتایجی واقعی منجر شود».

از ادعاهای واشنگتن تا بیانیه اتحادیه اروپا

علاوه‌بر آنچه از زبان رافائل گروسی در مقام مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه هسته‌ای ایران مطرح شد، در ادامه نشست فصلی شورای حکام شاهد تکرار برخی مواضع غیرسازنده از زبان کشورهای غربی هم بودیم. همچنان که لارا هولگِیت، نماینده آمریکا در سازمان‌های بین‌المللی در وین، در بیانیه‌ای به تکرار ادعاهای غرب و آمریکا درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران پرداخت و با مشکل‌ساز خواندن برنامه هسته‌ای ایران مدعی شد: «تهران به‌جای رسیدگی به نگرانی‌های جامعه بین‌الملل در این زمینه، به گام‌برداشتن در مسیر اشتباه ادامه می‌دهد». نماینده آمریکا، گسترش برنامه هسته‌ای ایران از طریق نصب بیشتر سانتریفیوژهای پیشرفته و غنی‌سازی اورانیوم در سطوح بالاتر را شاهدی بر ادعای بی‌اساس خود عنوان کرد و ادامه داد: «اگر تهران می‌خواهد ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای‌اش را به اثبات برساند، باید از غنی‌سازی ۶۰‌درصدی اورانیوم دست بکشد و ذخیره اورانیوم خود با این غنا را کاهش دهد». هولگیت بدون اشاره به همکاری مستمر و داوطلبانه ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تمام زمینه‌ها، تهران را به سنگ‌اندازی در حل مسائل باقی‌مانده این کشور با آژانس اتمی در زمینه توافق‌نامه جامع پادمانی و کد اصلاحیه ۳.۱ متهم کرد و خواستار پایبندی کامل و بدون تأخیر ایران به تعهدات خود ذیل پادمان‌های قانونی شد و پیرو این ادعاها تأکید کرد: «تهران باید شفافیت کامل را درباره فعالیت‌های غنی‌سازی و سانتریفیوژها به آژانس اتمی ارائه دهد».

این مقام آمریکایی همچنین به تصمیم سال گذشته ایران برای تمدید‌نکردن مجوز فعالیت چند بازرس آژانس اتمی به دلیل داشتن رفتارهای غیر‌حرفه‌ای و سیاست‌زده اشاره کرد و مدعی شد این کار ایران غیرسازنده است. او در ادامه بیانیه خصمانه و مغرضانه خود ادعا کرد این تصمیم ایران برخلاف تعهداتش ذیل توافق‌نامه پادمانی است که تنش‌ها را تشدید کرده و رفتارهای بی‌سابقه‌ای را بنا نهاده است. نماینده آمریکا در وین در بخش پایانی این بیانیه بار دیگر بدون کوچک‌ترین اشاره به همکاری‌های همیشگی و کامل جمهوری اسلامی ایران با دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل گفت: ما از ایران می‌خواهیم‌ به‌جای تضعیف توانایی آژانس اتمی در ارائه تضمین‌های اساسی مبنی‌بر اینکه برنامه هسته‌ای ایران صرفا صلح‌آمیز است، گام‌هایی برای ایجاد اعتماد بین‌المللی بردارد.

به موازات گفته‌های هولگیت، کارل هالگارد سفیر و نماینده دائم اتحادیه اروپا در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین، عصر چهارشنبه گذشته در بیانیه‌ای علیه برنامه‌ هسته‌ای ایران، مدعی شد: «اتحادیه اروپا به‌شدت نگران است که آژانس به علت همکاری‌نکردن مداوم ایران، همچنان نمی‌تواند صلح‌آمیز‌بودن ماهیت برنامه هسته‌ای ایران را تأیید کند». با وجود همکاری‌های گسترده ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، سفیر و نماینده دائم اتحادیه اروپا در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین ابراز تأسف کرد: «با وجود چهار قطع‌نامه شورای حکام و فرصت‌های متعدد، ایران توضیحات فنی معتبری ارائه نکرده که آژانس را قادر سازد صحت و کامل‌بودن اعلامیه‌های آن را تأیید کند. در عوض، ایران اظهاراتی کرد که با یافته‌های آژانس هم‌خوانی ندارد».

هالگارد افزود: «بیش از پنج سال از کشف ذرات اورانیوم با منشأ انسانی در تورقوزآباد و چهار سال از کشف ذرات مشابه در ورامین می‌گذرد. نزدیک به دو سال از زمانی که شورای حکام در قطع‌نامه نوامبر ۲۰۲۲ تصمیم گرفت‌ که ضروری و فوری است‌ ایران تمام موضوعات پادمانی باقی‌مانده را روشن کند، می‌گذرد. این عمیقا نگران‌کننده است. ایران باید این مسائل ناشی از تعهدات قانونی خود را حل‌وفصل کند». او همچنین ادعا کرد: «اتحادیه اروپا از تلاش‌های آژانس برای به دست آوردن پیشرفت از سوی ایران در حل مسائل پادمانی و بهبود همکاری حمایت می‌کند. این بسیار نگران‌کننده است که در ۱۵ ماه گذشته هیچ پیشرفتی در راستای اجرای بیانیه مشترک مارس ۲۰۲۳ انجام نشده است. به دلیل همکاری‌نکردن ایران، آژانس در موقعیتی نیست که تضمین دهد‌ ماهیت برنامه هسته‌ای ایران منحصرا صلح‌آمیز است».

به گفته هالگارد: «تصمیم ایران برای پافشاری روی منع ورود بازرسان مطرح آژانس تأسف‌برانگیز است. ما از ایران می‌خواهیم‌ آن تصمیم را بدون تأخیر بیشتر، همان‌طور‌که به‌تازگی از سوی شورای حکام درخواست شده، لغو کند». در بخش دیگری از بیانیه روز چهارشنبه اتحادیه اروپا آمده است: «ما همچنین از ایران می‌خواهیم به اجرای موقت پروتکل الحاقی بازگردد، آن را تصویب کند و اجرای همه اقدامات نظارتی و راستی‌آزمایی مرتبط با برجام را از سر بگیرد. این اقدامات همراه با اجرای کامل موافقت‌نامه پادمان جامع و کد اصلاحی ۳.۱، برای کمک به ایجاد اعتماد بین‌المللی درباره ماهیت منحصرا صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران ضروری است». در آخر، اتحادیه اروپا مدعی شد و اعلام کرد: «تا زمانی که چنین مواردی وجود دارد و به طور کامل این موارد حل نشده‌ باشد، تردید منطقی درباره ماهیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران وجود دارد». لازم به ذکر است‌ پیش از گفته‌های کارل هالگارد، سفیر و نماینده دائم اتحادیه اروپا در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین، اتحادیه اروپا با صدور بیانیه‌ای در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه هسته‌ای ایران، مدعی شد: «جمهوری اسلامی ایران تصمیمات لازم برای پایبند باقی‌ماندن به تعهدات برجامی خود را اتخاذ نکرده است».

بیانیه چهارجانبه

موضع‌گیری‌های ضدایرانی گروسی و غربی‌ها درباره برنامه هسته‌ای ایران پایان کار نشست فصلی نبود و روز پنجشنبه گذشته، شاهد صدور بیانیه مشترک آمریکا و تروئیکای اروپایی هم بودیم. به نوشته اکو ایران، در حاشیه نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و آلمان بیانیه چهارجانبه‌ای درباره توافقنامه پادمان NPT با ایران، خطاب به مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صادر کردند که در متن بیانیه مذکور ادعا شد: «متأسفانه به دلیل ناکامی ایران طی چندین سال در رسیدگی به مسائل پادمان باقی‌مانده، آژانس همچنان گزارش می‌دهد‌ نمی‌تواند اطمینان دهد‌ برنامه هسته‌ای ایران منحصرا صلح‌آمیز است. با‌این‌حال، دوباره گزارشی از مدیر کل در مقابل خود داریم که نشان می‌دهد هیچ پیشرفتی وجود نداشته است. ایران در پاسخ به سؤالات آژانس درباره مواد و فعالیت‌های هسته‌ای اعلام‌نشده در تورقوزآباد و ورامین توضیحات فنی معتبری ارائه نکرده است. تداوم بی‌توجهی ایران برخلاف تعهدات قانونی آن براساس توافقنامه پادمان NPT و تعهداتی است که برای همکاری با آژانس تحت بیانیه مشترک مارس 2023 اتخاذ کرده است».

این بیانیه می‌افزاید: «ما همچنین می‌بینیم که بار دیگر در مورد امتناع ایران از اعمال کد اصلاح‌شده 3.1 به عنوان بخشی از موافقت‌نامه جامع پادمان بحث می‌کنیم. این یک تعهد قانونی است که ایران نمی‌تواند به‌طور یکجانبه آن را تعلیق یا تعدیل کند. همان‌طورکه مدیر‌کل پس از گزارش، به ما یادآوری می‌کند ایران تنها کشوری است که فعالیت‌های هسته‌ای قابل توجهی دارد اما کد اصلاح‌شده 3.1 را اجرا نمی‌کند. این امتناع، آژانس را از دستیابی به اطلاعات طراحی اولیه برای تأسیسات هسته‌ای جدید که برای آماده‌سازی رویکرد پادمانی آن ضروری است، باز می‌دارد. این را نباید ساده گرفت. با توجه به سابقه تأسیسات هسته‌ای اعلام‌نشده ایران، سؤالات حل‌نشده گذشته و فعلی و چندین اظهارات عمومی مقامات فعلی و سابق ایران درباره توانایی‌های فنی آن برای تولید تسلیحات هسته‌ای، اقدامات ایران به تردیدهای جدی درباره اینکه آیا فعالیت‌های هسته‌ایش منحصرا صلح‌آمیز باقی می‌ماند یا خیر دامن می‌زند».

در ادامه بیانیه چهارجانبه آمده است: «این گزارش همچنین تعدادی از مسائل دیگر را برجسته می‌کند، از جمله ارزیابی آژانس مبنی‌بر اینکه میزان اورانیوم موجود در زباله‌های جامد ارسال‌شده از آزمایشگاه چندمنظوره جابر‌بن حیان (JHL) به تأسیسات تبدیل اورانیوم اصفهان (UCF) برای رقیق‌سازی کمتر از مقدار اعلام‌شده توسط ایران در سال‌های 2003-2004 بوده است. در این راستا، ما از ایران می‌خواهیم به طور کامل با آژانس برای شفاف‌سازی این موضوع همکاری کند. ما این واقعیت را که ایران با وجود درخواست‌های مکرر مدیر‌کل و جامعه بین‌الملل از سپتامبر گذشته، تصمیم خود مبنی‌بر حذف چند نفر از باتجربه‌ترین بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی لغو نکرده است، محکوم می‌کنیم. همان‌طورکه مدیر کل قبلا گزارش داد، تصمیم ایران عملا کار فنی مستقل آژانس را مشمول تفاسیر سیاسی کرد و به ‌طور جدی بر توانایی آژانس برای انجام مؤثر فعالیت‌های راستی‌آزمایی خود در ایران تأثیر می‌گذارد. تصمیم غیرموجه ایران به‌وضوح با تعامل مثبت با آژانس که ایران می‌گوید خواهان آن است، در تضاد است. ما امیدواریم ایران این تصمیم را مطابق با روح همکاری توافق‌شده در بیانیه مشترک مارس 2023 لغو کند».

براساس ادعاهای بیانیه مذکور: «ایران باید تعهدات پادمانی خود را به طور کامل و بدون تأخیر بیشتر اجرا کند. تا زمانی که چنین موارد نگران‌کننده‌ای وجود داشته باشد، درباره ماهیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران تردید منطقی وجود دارد. ماهیت طولانی‌مدت این موارد همچنین خطر آسیب‌رساندن به معماری گسترده‌تر عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای جهانی و خطر ایجاد سوابق خطرناکی را درباره اجرای تعهدات پادمانی در پی دارد. تروئیکای اروپایی و ایالات متحده از تلاش‌های طولانی‌مدت مدیر‌کل برای دنبال‌کردن تعامل سازنده با ایران قدردانی می‌کنند؛ با‌این‌حال، ایران به‌جای استفاده از فرصت‌ها برای تعامل سازنده برای حل همه مسائل باقی‌مانده، هیچ اقدام ملموس فوری ارائه نکرده است. اکنون پنج سال است که شورای حکام از ایران خواسته‌ با حسن نیت برای حل‌وفصل تحقیقات پادمان مشارکت کند. در واقع هیئت از سال 2020 تاکنون چهار قطع‌نامه در این مورد به تصویب رسانده است که آخرین آن در ژوئن 2024 بوده است. مایلیم به طور خاص یادآوری کنیم‌ در بیانیه ژوئن، شورا تصمیم خود در قطع‌نامه نوامبر 2022 را مبنی‌بر اینکه ضروری و فوری است ایران برای انجام تعهدات قانونی خود عمل کند، مجددا تأیید کرد و دوباره از ایران موارد زیر را خواستار شد: «ارائه توضیحات فنی معتبر برای حضور ذرات اورانیوم با منشأ انسانی در دو مکان اعلام‌نشده در ایران»، «اطلاع‌دادن به آژانس درباره مکان(های) فعلی مواد هسته‌ای یا تجهیزات آلوده»، «ارائه همه اطلاعات، اسناد و پاسخ‌های مورد نیاز آژانس برای این منظور»، «امکان دسترسی به مکان‌ها و موادی که آژانس برای این منظور نیاز دارد و همچنین برای نمونه‌برداری‌هایی که آژانس مناسب تشخیص می‌دهد».

این بیانیه مدعی است‌: «از ژوئن، ما باز هم شاهد هیچ پیشرفتی از سوی ایران یا هیچ نشانه واقعی از تغییر در الگوی دیرینه تأخیر آن نبوده‌ایم. در عوض، ایران تصمیم خود مبنی‌بر اخراج بازرسان آژانس را تأیید کرده است، هیچ پیشرفتی در موضوعات باقی‌مانده پادمان نداشته است، همچنان از ارائه اطلاعات طراحی مورد نیاز خودداری می‌کند و تاکنون درخواست‌های آژانس برای سرویس‌کردن دوربین‌ها را نادیده گرفته است و در‌عین‌حال غنی‌سازی اورانیوم را بیشتر می‌کند؛ فعالیت‌هایی که فراتر از نیازهای مشروع مدنی است. این شورا صبر قابل توجهی از خود نشان داده است، اما این صبر حدی دارد و ما تا زمانی که ایران به ابهام‌زایی ادامه می‌دهد کنار نخواهیم ایستاد. اگر ایران همچنان همکاری لازم، کامل و بدون ابهام با آژانس را برای حل‌وفصل همه مسائل پادمانی باقی‌مانده انجام ندهد، اقدام بیشتر این شورا ضروری خواهد بود. این می‌تواند شامل درخواست از مدیر‌کل در ماه‌های آینده برای تهیه گزارش جامع باشد. این گزارش یک ارزیابی روشن و به‌روز از تمام اطلاعات مربوطه ارائه می‌کند و امکان بررسی این موضوع را فراهم می‌کند که آیا اقدامات بیشتری نیاز است؛ از جمله نتیجه‌گیری بر‌اساس ماده 19 CSA ایران. ایران می‌تواند کاری کند که این اقدام غیرضروری شود. اگر همان‌طورکه مدت‌هاست خواستار آن بوده‌ایم، همکاری فوری، کامل و بدون ابهام با آژانس را انتخاب کند. تلاش‌های ما به منظور حمایت قاطعانه از آژانس در این راستا، به سبب یکپارچگی معماری بین‌المللی منع اشاعه و در‌نهایت، امنیت جهانی است. ما نمی‌توانیم به ایران اجازه دهیم سال‌به‌سال از تعهدات پادمان NPT خود امتناع کند. ما یک بار دیگر از مدیر‌کل به خاطر تعهدش تشکر می‌کنیم و حمایت بی‌دریغ خود را از آژانس ابراز می‌کنیم. ما مدیر کل را تشویق می‌کنیم که به گزارش به‌موقع به شورای حکام ادامه دهد و گزارش اخیر خود را علنی کند».

پاسخ تهران

ادعاهای بی‌اساس غربی‌ها در نشست فصلی در‌حالی مطرح ‌شد که نمایندگی ایران در وین در پاسخ به گزارش‌های مدیر‌کل آژانس، به شورای حکام آژانس اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران در چارچوب موافقت‌نامه پادمان جامع (CSA) تاکنون با آژانس همکاری کاملی داشته است. باید مجددا تأکید شود که تمام مواد و فعالیت‌های هسته‌ای ایران به طور کامل به آژانس اعلام شده و توسط آژانس تحت راستی‌آزمایی است. جمهوری اسلامی ایران به‌حق انتظار دارد که آژانس گزارش‌های خود درباره فعالیت‌های راستی‌آزمایی در ایران را براساس اصول بی‌طرفی، حرفه‌ای و به طور عینی انجام دهد». نمایندگی ایران افزود: «مجددا باید تأکید شود که تمام مواد و فعالیت‌های هسته‌ای ایران به طور کامل به آژانس اعلام شده و از یک نظام راستی‌آزمایی بسیار قوی عبور کرده است. 

اگرچه جمهوری اسلامی ایران هیچ تعهدی برای پاسخ‌گویی به سؤالات آژانس براساس اسناد ساختگی و غیرمعتبر ندارد، با‌این‌حال، ایران به صورت داوطلبانه و با رویکردی همکارانه، تمام اطلاعات لازم، اسناد پشتیبان و دسترسی‌های درخواستی آژانس را ارائه کرده است. جمهوری اسلامی ایران بار دیگر ضمن تأکید بر اهمیت و ارزش همکاری‌های ارائه‌شده به آژانس یادآوری می‌کند که این همکاری‌های سازنده نباید توسط منافع سیاسی کوته‌بینانه تضعیف شود. بر این اساس، آژانس موظف است در پرداختن به چنین موضوعاتی با هدف جلوگیری از تحریف تصویر بزر‌گ‌تر همکاری بین ایران و آژانس، به شیوه‌ای مجدانه عقلانیت خود را نشان دهد».