عدالت زیست‌محیطی می‌تواند مانع فروپاشی دشت‌ها شود؟

محمد بهرامی - نایب‌رئیس کمیسیون انرژی مجلس

آب‌های زیرزمینی به عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب برای کشاورزی در ایران، نقش حیاتی در تأمین امنیت غذایی و حفظ محیط زیست دارند. این منابع، علاوه‌بر تأمین آب برای کشاورزی، به تأمین آب شرب و صنعت نیز کمک می‌کنند. با‌این‌حال، نبود یک سیاست مدون و راهبردی برای مدیریت این منابع، منجر به ضعف و افت سفره‌های آب زیرزمینی و بروز مشکلات زیست‌محیطی از جمله فرونشست زمین شده است. در چند سال گذشته، شرایط جوی نامساعد و وقوع خشک‌سالی‌های متناوب باعث افزایش نگرانی‌ها درباره آینده منابع آب زیرزمینی شده است. به‌ویژه در سال‌های اخیر، به دلیل خشک‌سالی‌های مداوم و رعایت‌نشدن عدالت در استفاده از این منابع، چالش‌های جدی‌تری ظهور یافته است.

مشکلات موجود: 1. کاهش سفره‌های آب زیرزمینی: برداشت‌های بی‌رویه و بدون کنترل از آب‌های زیرزمینی باعث کاهش سطح آب این سفره‌ها و در‌نهایت منجر به فرونشست زمین شده است. طبق گزارش‌های رسمی، بسیاری از دشت‌ها به‌ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی کشور با کاهش قابل توجهی در سطح آب‌های زیرزمینی مواجه هستند. 2. رعایت‌نشدن عدالت: با وجود ممنوعیت صدور مجوز حفر چاه در برخی دشت‌ها، افرادی که قبلا مجوز دریافت کرده‌اند، به صورت نامحدود از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند. این وضعیت باعث نابرابری در دسترسی به منابع آبی بین کشاورزان همجوار می‌شود. کشاورزان فاقد چاه در همسایگی چاه‌های مجاز به دلیل عدم دسترسی به آب زیرزمینی، با مشکلات جدی در تأمین آب مورد نیاز خود روبه‌رو هستند. این نابرابری نه‌تنها به افزایش تنش‌های اجتماعی بین کشاورزان منجر می‌شود، بلکه می‌تواند به بروز بحران‌های اقتصادی در مناطق مختلف نیز دامن بزند. 3. انحصار در استفاده از آب: دارندگان چاه‌های آب به طور غیرمنصفانه‌ای به عنوان مالک بلامنازع آب‌های زیرزمینی تلقی می‌شوند و این امر باعث می‌شود سایر کشاورزان در همسایگی آنها از این منابع محروم بمانند. با توجه به اینکه آب‌های زیرزمینی به عنوان منابع عمومی کشور شناخته می‌شود، باید به گونه‌ای مدیریت شود که حقوق تمامی کشاورزان در هر منطقه رعایت شود. انحصار در استفاده از این منابع می‌تواند به کاهش سطح اعتماد عمومی و افزایش نارضایتی‌های اجتماعی منجر شود که در‌نهایت به بروز بحران‌های اجتماعی خواهد انجامید.

راهکارهای پیشنهادی: 1. ایجاد قوانین مشخص: تدوین قوانین جدید و اصلاح قوانین موجود به منظور مدیریت عادلانه و پایدار منابع آب زیرزمینی، شامل تعیین سقف برداشت برای هر کشاورز، ضروری است. این قوانین باید به‌گونه‌ای طراحی شود که حقوق کشاورزان همجوار را نیز تضمین کنند. ٢. توسعه سیستم‌های آبیاری بهینه: تشویق کشاورزان به استفاده از سیستم‌های آبیاری مدرن و بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی می‌تواند کمک شایانی به کاهش برداشت‌های بی‌رویه و جلوگیری از کاهش سفره‌های آب زیرزمینی کند. سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و زیرسطحی از جمله این راهکارها هستند که می‌توانند مصرف آب را به طور قابل توجهی کاهش دهند. همچنین، آموزش کشاورزان درباره اهمیت استفاده از تکنیک‌های نوین آبیاری می‌تواند به افزایش بهره‌وری آب و کاهش هزینه‌های تولید کمک کند. 3. مدیریت مشترک منابع: برگزاری جلسات مشورتی بین کشاورزان، مسئولان جهاد کشاورزی و وزارت نیرو می‌تواند به تبادل نظر و برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از آب‌های زیرزمینی منجر شود. ٤. توسعه روش‌های پایدار: استفاده از تکنیک‌های نوین مانند جمع‌آوری آب باران و ذخیره‌سازی آن به منظور تأمین نیازهای آبی کشاورزی می‌تواند یک راهکار مؤثر در کنار آب‌های زیرزمینی باشد. این تکنیک‌ها به‌ویژه در مناطقی که با کمبود آب مواجه هستند، می‌توانند به افزایش منابع آبی کمک کنند. به‌علاوه باید از ظرفیت‌های موجود در طبیعت مانند تالاب‌ها و ذخیره‌گاه‌های آب نیز به‌خوبی بهره‌برداری شود. 5. آموزش و آگاهی‌بخشی: برنامه‌های آموزشی برای کشاورزان در زمینه بهینه‌سازی مصرف آب و روش‌های پایدار می‌تواند نقش مؤثری در تغییر رفتار و کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی داشته باشد. آموزش‌های مستمر در زمینه کشاورزی پایدار و استفاده از تکنیک‌های نوین آبیاری می‌تواند به بهبود کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و کاهش مصرف آب منجر شود. همچنین، برگزاری کارگاه‌ها و سمینارها می‌تواند به تبادل تجربیات و اطلاعات بین کشاورزان کمک کند.

نتیجه‌گیری: مدیریت بهینه و عادلانه آب‌های زیرزمینی در کشاورزی نیازمند یک رویکرد جامع و مشارکتی است. با ایجاد قوانین شفاف و مشخص، توسعه سیستم‌های آبیاری بهینه و فراهم‌کردن شرایط مناسب برای استفاده مشترک از منابع، می‌توان به حفظ این منابع ارزشمند و تأمین عدالت در استفاده از آنها کمک کرد. درنهایت، توجه به راهکارهای نوین و پایدار و آگاهی‌بخشی به کشاورزان می‌تواند نقش مهمی در بهبود وضعیت آب‌های زیرزمینی و کاهش مشکلات موجود ایفا کند. با توجه به چالش‌هایی جدی که در این حوزه وجود دارد، نیاز به همکاری بین نهادهای دولتی، کشاورزان و جوامع محلی احساس می‌شود تا با یک برنامه‌ریزی منسجم، به سوی آینده‌ای پایدار و عادلانه در استفاده از آب‌های زیرزمینی  حرکت کنیم.