لرزه در فلسطین

مهدی زارع: سامانه گسلی بحرالمیت مجموعه‌ای از گسل‌ها‌ست که حدود هزار کیلومتر از محل اتصال سه‌گانه قهرمان مرش در جنوب ترکیه -کانون زلزله‌های 2023- در یک اتصال با گسل آناتولی شرقی در جنوب شرقی ترکیه شروع می‌شود و تا انتهای شمالی شکاف دریای سرخ در کنار ساحل جنوبی شبه‌جزیره سینا ادامه دارد. این سامانه گسلی مرز تراگذر (ترانسرم) بین ورقه آفریقا در غرب و ورقه عربی در شرق را تشکیل می‌دهد. این پهنه مجموعه‌ای از جابه‌جایی‌های چپ‌لغز را شامل می‌شود که نشان‌دهنده حرکات نسبی دو ورقه است. هر دو ورقه مذبور در یک جهت کلی شمال - شمال شرقی حرکت می‌کنند، اما ورقه عربی با سرعت بیشتری حرکت می‌کند و در نتیجه حرکت‌های جانبی چپ‌لغز مشاهده‌شده در امتداد سامانه گسلی بحرالمیت تقریبا به صورت ترکیبی و به میزان 107 کیلومتر در انتهای جنوبی آن به شکل جابه‌جایی باقی‌مانده ایجاد شده است. یک حرکت جانبی نیز در بخش جنوبی سامانه وجود دارد که به یک‌سری فرورفتگی‌ها یا حوضه‌های کششی شکل داده است و خلیج عقبه، بحرالمیت، دریای جلیل و حوضه هولا را تشکیل می‌دهد و یکی از اجزای سامانه کوتاه‌شدگی کمان لبنان را‌ شکل داده و منجر به بالا‌آمدن در دو طرف دره بقاع شده است. بخش جنوبی سامانه گسلی تقریبا در امتداد مرز سیاسی لبنان و سرزمین‌های اشغالی در سمت غربی آن و جنوب سوریه و اردن در سمت شرقی قرار دارد.

زلزله 1927 جریکو، رویدادی مرگ‌بار‌ با بزرگای 6.2 در 11 جولای 1927 در فلسطین و اردن در ساعت 15:04 به وقت محلی در شمال بحرالمیت، موجب تخریب شهرهای بیت‌المقدس/ اورشلیم، اریحا، رام‌الله، طبریه و نابلس شد و 287 نفر کشته شدند. تعداد کشته‌شدگان در اورشلیم بیش از 130 نفر بود و حدود 450 نفر زخمی شدند. حدود 300 خانه فروریخت یا به‌شدت آسیب دید که دیگر قابل استفاده نبودند. این زمین‌لرزه همچنین خسارات زیادی به گنبدهای قبه‌الصخره و مسجد‌الاقصی وارد کرد. این زلزله به‌ویژه در نابلس شدید بود و حدود 300 ساختمان از جمله مسجد تاریخی جامع نابلس را ویران کرد‌. با نزدیک‌شدن صدمین سالگرد زمین‌لرزه موسوم به اریحا در سال 1927، دولت اشغالگر صهیونیستی به بررسی زمین‌شناسی این کشور وظیفه طراحی سیستم هشدار اولیه زلزله را داد. در این سامانه که از ابتدای 2022 راه‌اندازی شده و «تروآ» (TRUAA) نامیده شد، ایستگاه‌های لرزه‌نگاری در فاصله پنج تا ۱۰‌ کیلومتری از هم قرار دارند؛ توجه شود که بیت‌المقدس فقط ۳۰ کیلومتر از گسل بحرالمیت فاصله دارد.

خطر زمین‌لرزه‌های بزرگ و مخرب در فلسطین می‌تواند حدود 15 میلیون نفر جمعیت پیرامون گسل بحرالمیت را تحت تأثیر قرار دهد. گسل بحرالمیت و شاخه‌های مرتبط با آن مرز بین ورقه‌های زمین‌ساختی آفریقا و عربی را مشخص می‌کنند. این سامانه گسلی از ترکیه در شمال، از طریق دریای جلیل و دره رود اردن، از کنار بیت‌المقدس می‌گذرد و به خلیج عقبه در جنوب می‌‌رسد. بیشینه زمین‌لرزه‌هایی به بزرگای ۷.۵ در مورد توان لرزه‌زایی گسل بحرالمیت برآورد شده است. زمین‌لرزه خلیج عقبه 22 نوامبر 1995 (زلزله نوویبا) با بزرگای 7.3 در بخش مرکزی خلیج عقبه -پهنه آبی باریکی که شبه‌جزیره سینای مصر را از مرز غربی عربستان سعودی جدا می‌کند- در پهنه‌ای تقریبا خالی از سکنه هشت کشته و 30‌ زخمی برجای گذاشت.

این زمین‌لرزه بزرگ نیز در بخش جنوبی سامانه گسلی ترانسفرم بحرالمیت (DST) رخ داد. سامانه گسلی مذبور با لرزه‌خیزی با دوره‌های سکون طولانی‌مدت همراه با زمین‌لرزه‌های بزرگ و مخرب گاه‌به‌گاه، همراه با فوج‌های زمین‌لرزه‌های متناوب شناخته می‌شود. فوج زمین‌لرزه‌های جولای 2018 که با زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 4.7 به اوج خود رسید، تأسیس ایستگاه‌های لرزه‌نگاری را شتابان‌تر کرد. از اکتبر 2017، شبکه لرزه‌نگاری با اضافه‌شدن یا ارتقا از 25 ایستگاه به 120 ایستگاه در سراسر سرزمین‌های اشغالی و افزودن دو مرکز داده جدید، ستون فقرات پروژه تروآ است. تا پایان سال 2019، از ‌100 ایستگاه نصب‌شده توسط دولت اشغالگر، 80 مورد از آنها در امتداد گسل بحرالمیت نصب شده بود. تعداد ایستگاه‌ها در سال 2024 به 120 رسید. سامانه تروآ براساس تنظیمات هشدار اولیه زلزله مشابه ژاپن و ساحل غربی ایالات متحده طراحی شد. این سامانه‌ها به چهار ایستگاه نزدیک به کانون زمین‌لرزه نیاز دارند تا اولین امواج لرزه‌ای، P را با سرعت کافی دریافت کنند و مکان و بزرگای زمین‌لرزه را تعیین کنند. هرچه شبکه متراکم‌تر باشد، امواج P سریع‌تر گرفته می‌شود و ویژگی‌های چشمه زلزله محاسبه می‌شود و سریع‌تر می‌توان هشدار داد. هر یک از 120 ایستگاه سامانه تروآ به یک شتاب‌سنج سه‌مؤلفه‌ای برای تعیین سطح لرزش مجهز است. 25 ایستگاه دارای حسگرهای باند پهن -برای تعیین سرعت امواج لرزه‌ای و حساسیت بیشتر شبکه و محدوده فرکانس وسیع‌تر- و 9 ایستگاه دارای آنتن‌های ژئودتیک برای تعیین دقیق مکان و جابه‌جایی زلزله در حین لرزش هستند.

یکی دیگر از ویژگی‌های متمایز سامانه تروآ، سامانه هشداری است که از طریق شبکه ارتباطات نظامی همیشه آماده ارسال هشدار است. برای یک سامانه هشدار مؤثر، به ارسال خودکار اطلاعات زلزله‌ به نام تله‌متری‌ نیاز است. داده‌های ایستگاه‌ها از دو یا سه سامانه مجهز به چند سامانه ارتباطی هستند: اترنت، سلولی یا ماهواره. مسیر اولیه 400 میلی‌ثانیه طول می‌کشد. پشتیبان ثانویه در عرض 1.5 ثانیه می‌رسد. داده‌ها در تمام مراکز داده دریافت می‌شوند.

هنگامی که یک هشدار زلزله توسط ایستگاه‌های لرزه‌نگاری تولید می‌شود، سیگنال به فرماندهی جبهه داخلی ارتش رژیم اشغالگر می‌رسد‌ که هشدار اولیه را از طریق یک اپلیکیشن به شهروندان صادر می‌کند و به مردم اجازه می‌دهد تا در ثانیه‌هایی ارزشمند قبل از برخورد امواج مخرب‌تر برشی واکنش نشان دهند. انتشار اطلاعات از طریق همان شبکه‌ای انجام می‌شود که به ساکنان در مورد حملات موشکی قریب‌الوقوع هشدار می‌دهد. زمان سیر به برنامه‌های تلفن همراه، آژیرهای اضطراری، تلویزیون و رادیو یک تا 10 ثانیه زمان بیشتر اضافه می‌کند.

اگر بزرگای زلزله کمتر از 4.5 باشد، ساکنان منطقه ممکن است احساس لرزش کنند، اما هشدار دریافت نمی‌کنند. این سامانه به گونه‌ای تنظیم شده است که فقط برای زلزله‌های بزرگ‌تر از 4.5 هشدار می‌دهد. عدم اعلام هشدار در زمانی که مردم زلزله‌ای احساس می‌کنند باعث تضعیف اعتماد آنها به سامانه می‌شود، در مقابل این خطر که صدور هشدار برای زلزله‌های کوچک می‌تواند منجر به بی‌تفاوتی در هنگام رخداد زلزله بزرگ‌تر شود. برای زلزله با بزرگای بالاتر از‌ شش، هشدار در سراسر کشور صادر می‌‌‌شود. بین 4.5 و شش فرماندهی جبهه داخلی ارتش رژیم اشغالگر این پیام را با توجه به نحوه لرزش زمین‌لرزه در یک مکان خاص به صورت محلی و ناحیه‌ای صادر می‌کند. همان‌طور‌که تخمین‌های بزرگا به‌روز می‌شود، «شعاع هشدار» گسترش می‌یابد. جایی که ایستگاه‌ها متراکم‌ترند -در امتداد گسل بحرالمیت- یک هشدار در عرض پنج‌ونیم ثانیه شنیده می‌شود. در جاهای دیگر، جایی که خطر لرزه‌ای کمتر است و ایستگاه‌های کمتری وجود دارد، ممکن است زمان هشدار نزدیک به هشت ثانیه طول بکشد.

اگر زلزله‌ای در شمال بحرالمیت رخ دهد، بیت‌المقدس فقط سه ثانیه فرصت هشدار خواهد داشت. شرکت‌های خصوصی سیستم‌های میکروالکترونیکی ابداع کرده‌اند که وزارت آموزش‌و‌پرورش در مدارس نزدیک به سامانه گسلی فعال نصب کرده است. تمرین‌هایی که به افراد آموزش می‌دهند چگونه‌ هنگام شنیدن یک هشدار واکنش نشان دهند، باید بخشی جدایی‌ناپذیر از یک سامانه هشدار پیش‌هنگام باشد.

پیشرفت‌هایی که می‌تواند زمان صدور هشدار را کاهش دهد به‌سختی حاصل می‌شود. با افزایش تعداد ایستگاه‌ها به‌ویژه در جنوب سرزمین‌های اشغالی، چند ثانیه از زمان هشدار ممکن است کاهش یابد. دولت اشغالگر ایستگاه‌ها را عمدتا در یک طرف گسل بحرالمیت نصب کرده است. این گسل بین فلسطین و اردن مشترک است و نصب ایستگاه هر دو سوی گسل به همکاری مشترک با اردن و تشکیلات خودگردان فلسطین نیاز دارد. توسعه دیگر در اتصال سامانه تروآ ماژول‌های تصمیم‌گیری خودکار زیرساختی است که برای قطارها، خطوط گاز و سامانه‌های انتقال نیرو لازم است. زیرساخت‌های مختلف به طرح‌های تصمیم‌گیری متفاوت، در سطوح مختلف کاهش ریسک نیاز دارند که شامل کاهش سرعت قطارها، جلوگیری از فرود هواپیماها، بستن دریچه‌های گاز و... است. چنین سامانه‌هایی در ژاپن وجود دارند که در آن سامانه‌های هشدار ملی زلزله و سونامی و حمله موشکی به ماژول‌های تصمیم‌گیری داخلی در شرکت‌های مختلف وارد می‌شود و به آنها اجازه می‌دهد‌ ریسک را برای مشتریان خود کاهش دهند.

سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام در سایر بخش‌های جهان در‌ حالی تکامل می‌یابند که تجربه زلزله‌های جدید اشکالات در چیدمان و هندسه ایستگاه‌ها، تنظیمات الگوریتم یا راهبردهای هشدار را برطرف می‌کنند. محققان دانشگاه تل‌آویو در‌ حال کار‌ روی الگوریتم جدیدی برای بهینه‌سازی سامانه هشدار هستند. این الگوریتم از طریق کاهش تعداد ایستگاه‌های مورد نیاز برای صدور مطمئن هشدار -که اکنون چهار ایستگاه است- سامانه را بهینه‌سازی می‌کند.