خردنامه «شفا»
معرفی اثری درباره مهمترین تألیف «ابنسینا»
حسین بن عبدالله بن سینا معروف به ابنسینا، ابوعلىسینا، پورسینا و ملقب به شیخالرئیس (٣۵٩–۴١۶ خورشیدى) علامه، پزشک، ریاضیدان، اخترشناس، شاعر، فیلسوف و دولتمرد ایرانی است که به دلیل آثار زیادى که در زمینه علوم مختلف بهویژه در زمینه فلسفه و پزشکی نوشته است، از مشهورترین و تأثیرگذارترین فیلسوفان و پزشکان ایران و جهان است.
مریم همتی: حسین بن عبدالله بن سینا معروف به ابنسینا، ابوعلىسینا، پورسینا و ملقب به شیخالرئیس (٣۵٩–۴١۶ خورشیدى) علامه، پزشک، ریاضیدان، اخترشناس، شاعر، فیلسوف و دولتمرد ایرانی است که به دلیل آثار زیادى که در زمینه علوم مختلف بهویژه در زمینه فلسفه و پزشکی نوشته است، از مشهورترین و تأثیرگذارترین فیلسوفان و پزشکان ایران و جهان است. دو اثر مشهور ابنسینا در فلسفه و پزشکى، یعنى کتاب شفا و قانون، به زبانهای مختلفى ترجمه شدهاند. ابنسینا به عمد عنوان هر کتاب را بر کتاب دیگرى گذاشته است که نشاندهنده محتواى آنها نیست.
هوش سرشار، حافظه بسیار قوى و قدرت جسمانى عالى باعث شده بود که ابنسینا مسائل علمی را به آسانى فراگیرد و به خاطر بسپرد و ساعات کمی را بخوابد. این سه خصلت را ناتلى آموزگارش در کودکى ابنسینا مشاهده کرده بود و به پدرش سفارش کرده بود که او را جز به کسب علم و دانش به کار دیگرى نگمارد و به خود ابنسینا هم تأکید کرده بود که به شغل دیگری جز آموختن دانش نپردازد. پدرش هم که مرد علمدوستى بود، به این سفارش عمل کرد. ابنسینا 22 سال داشت که پدرش درگذشت و این آغاز آوارگى او و سفرهای متعدد و اقامت در شهرهای مختلف و حضور در دربار امیران مختلف بود.
کتاب شفا را میتوان مهمترین و جامعترین اثر ابنسینا در علوم عقلى دانست که همچون دایرهالمعارفی چکیده آرای فلاسفه را تا زمان خودش دربر دارد. کتاب شفا از چهار قسمت منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات تشکیل شده که هر قسمت به چند فن و هر فن شامل چندین مقاله و هر مقاله حاوى چندین فصل است.
تألیف کتاب شفا به هنگامی که وزارت شمسالدوله را در همدان داشت، به درخواست شاگردش ابوعبید جوزجانى در سال ۴٠۵ هجرى قمرى آغاز شد. به گفته جوزجانى او از ابنسینا درخواست میکند که کتابهای ارسطو را شرح و تفسیر کند. اما ابنسینا که گرفتار کارهای حکومتى بود، به او میگوید فرصت این کار را ندارد، اما اگر او بخواهد میتواند کتابى در مورد همه این موضوعاتى که در این زمینه میداند، بدون نقد آرای مخالف آنها بنویسد. جوزجانى با این پیشنهاد راضى میشود و ابنسینا شروع به کار میکند.
بخش زیادى از کتاب شفا بدون دسترسی به منابع و تنها با تکیه بر حافظه در مدت کوتاهى و فقط در ساعاتى که از کارهای حکومتى آزاد بوده، به تناوب و طى چندین سال نوشته شده است. ترتیب فصلها در کتاب به ترتیب نوشتن آنها نیست. بخش الهیات، در همدان و در سال ۴١٢ هجرى قمرى زمانى که از ترس خشم سماءالدوله که درخواست او را براى قبول وزارت رد کرده و پنهان شده بود، نوشته شده است. آخرین بخشهای کتاب شفا، یعنى بحث حیوان و نبات، در قسمت طبیعیات احتمالا در سال ۴١٧ هجرى قمرى در سفر به شاپورخواست که شیخالرئیس همراه علاءالدوله بود، تألیف شده است. به این ترتیب نوشتن این کتاب از زمان آغاز آن تا پایان آن در حدود ١٢ سال طول کشیده است.
در تألیف این کتاب، همانطورکه خودش در مقدمه کتاب اشاره کرده، به مقدار زیادی از روش ارسطو پیروی کرده است. اما این پیروی ابنسینا از ارسطو تقلیدى نبوده و فقط به شرح و تفسیر کلام او اکتفا نکرده، بلکه با نوآورىهایش، فلسفه را گامهایى به جلو برده است. او منطق سینوی را در جهان اسلامی ایجاد کرد که پس از او خواجه نصیرالدین طوسی آن را تکمیل کرد.
ابنسینا در مورد کتاب شفا میگوید هیچ مطلب درخور توجهی در آثار فلاسفه پیش از او نبوده که آن را در این کتاب گرد نیاورده باشد و اگر در فلسفه آنها نقایص و ایراداتى دیده است، آنها را رفع و تکمیل کرده و بسیارى از مطالب را در فصلها و عنوانهای مربوط به خودش گردآورى کرده است. به این ترتیب، ابنسینا در تنظیم، شرح، تفسیر و تکمیل منطق و فلسفه ارسطویى، نقش مهمی در جهان اسلام داشته است. کتاب شفا مجموعهاى کامل در فلسفه و منطق به زبان عربى است که ترجمه یا خلاصه مطالب آن در کتابهای دیگر ابنسینا مانند نجات و دانشنامه علایى نیز آمده است. این کتاب در تمام کتابهای فلسفى و کلامی پس از خود تأثیر گذاشته و مطالب آن مورد بحث و گفتوگو قرار گرفته است، بهطورى میتوان گفت تقریبا کتاب معتبرى در فلسفه و کلام پیدا نمیشود که در آن از کتاب شفا چیزى نقل نشده، به آن اشاره نشده یا مورد بحث قرار نگرفته باشد.
این کتاب در هزار سال گذشته در مدارس دینى و دانشگاهها تدریس شده و شرح و تفسیرهای متعددى بر آن نوشته شده است. فلاسفه، متکلمان و فقیهان صاحبنامی مانند علامه حلى، میرداماد، ملاصدرا و ملا مهدى نراقى، بر این کتاب شرح و حاشیه نوشتهاند و امام ابوحامد محمد غزالی، فخر رازی و ابن رشد اندلسی در مخالفت با آن نقدهایى نوشتهاند. حتى ابوحامد محمد غزالی در تألیف کتاب مقاصد الفلاسفه خود از فلسفه ابنسینا بسیار اثر پذیرفته و بخشهایى از فلسفه او را در این کتاب ترجمه کرده است.
گولهان یاشار، زیستشناس اهل ترکیه که در زمینه تاریخ علم کار میکند، در این کتاب مرورى اجمالى بر این کتاب کرده و سرفصلهای کتاب شفا را فراهم آورده است که براى علاقهمندان به منطق و فلسفه و براى آنهایى که میخواهند با این اثر آشنایى پیدا کنند، مفید است.
کتاب از زبان انگلیسى ترجمه شده و مترجم متن ترجمهشده را با متن کتاب شفا مطابقت داده تا دقیقا همان اصطلاحات فلسفى ابنسینا را به کار ببرد.
