جوامع محلی و فرصت گردشگری ماجراجویانه

ناهید عبدلی-پژوهشگر: بالابردن کیفیت زندگی مردم هدف خدمات متنوع گردشگری در قرن بیست‌و‌یکم و ابزاری اصلی در اقتصاد کلان جوامع است که رابطه متقابلی با اصول و شاخص‌های پایداری از‌ جمله اقتصاد، محیط زیست، جوامع و فرهنگ‌های سراسر جهان دارد. هر‌چند تاکنون توسعه ناهمگون و مخرب تبعات منفی و جبران‌ناپذیری بر محیط زیست و فرهنگ جوامع بومی گذاشته است، اما گردشگری به ‌عنوان یک سیستم فراگیر، همه حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی را همبسته می‌کند و به طور هم‌زمان منابع داخلی و خارجی را به هم پیوند می‌زند.

در یک تعریف کلاسیک، گردشگری مطالعه انسان خارج از محل سکونت اوست؛ مطالعه صنعتی است که به نیازهای او پاسخ می‌دهد و همچنین به مطالعه تأثیراتی می‌پردازد که انسان و این صنعت بر محیط فرهنگی-اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی جامعه میزبان می‌گذارد. بنابراین توجه محققان به تداوم درخور و کم‌هزینه گردشگری برای آینده جامعه بومی است که استمرار زیست را برای میزبان و میهمان لذت‌بخش کند.

گردشگری ماجراجویانه نوع نسبتا جدیدی از گردشگری است که در چند دهه گذشته پدید آمده است. در گذشته علاقه به ماجراجویی با اکتشاف مکان‌های دوردست و ناشناخته همراه بود و با پیشرفت علمی، ماجراجویی اغلب به‌ عنوان یک شر ضروری در طبیعت وحشی و خصمانه دیده می‌شد. اکتشافات علمی را می‌توان تا قرون وسطی ردیابی کرد. از‌ جمله مارکوپولو یا جیمز کوک با سفر، ماجراجویی و قهرمانی شناخته می‌شوند و به‌تدریج گردشگری ماجراجویانه که در ابتدا محدود به کوه‌نوردی بود، با انگیزه‌های سلامتی، رفاه و تجربه ترس و آرامش گسترده‌تر شد. برخی محققان ماجراجویی را از سنخ ورزش به حساب می‌آورند یا این نوع گردشگری را سفر همراه با تفریح و ورزش می‌دانند که احساسات، هیجانات شدید و خطرپذیری را در‌بر‌می‌گیرد که بر مشاهده طبیعت و مهم‌تر از آن بر اقدامات و مهارت‌های مشخص در طبیعت متمرکز است تا هیجان و آدرنالین را برای گردشگران بالا ببرد. سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد، ماجراجویی را به‌ عنوان سفری هوایی، آبی و زمینی تعریف می‌کند که حداقل دو مورد از سه عنصر فعالیت بدنی، محیط طبیعی و غوطه‌ورشدن در فرهنگ را داشته باشد. انجمن گردشگری ماجراجویانه تمام فعالیت‌های این سنخ را به سخت و نرم طبقه‌بندی می‌کند. تفاوت این دو نوع، در میزان خطرپذیری و دانش و مهارت‌های لازم برای آن است. کوه‌نوردی، صخره‌نوردی، اسکی و... از جمله فعالیت‌های سخت، قایق‌رانی، اسب‌سواری، دوچرخه‌سواری و... از‌ جمله موارد نرم است. پس، یک ماجراجویی سخت، مستلزم تجربه ریسک بالاتری است و به مهارت و دانش پیشرفته‌تری نیاز دارد. انگیزه گردشگران، خطرپذیری و چالشی است که می‌خواهند در سفر ماجراجویانه خود تجربه کنند و برای آن آماده می‌شوند و در نوع نرم، تجربه یک محیط جدید، میل به اجتماعی‌شدن و خودشناسی است.

پردازش داده‌ها و اطلاعات شاخصی که توسعه گردشگری ماجراجویانه در سراسر جهان را اندازه‌گیری می‌کند، این امکان را فرهم می‌کند تا با کنکاش و درک سیر تحول و تأثیر عوامل تعیین‌کننده بر توسعه پایدار، چگونگی تأثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، بهداشتی و زیست‌محیطی را بیابیم و در اختیار محققان، سیاست‌گذاران، ذی‌نفعان و جوامع محلی قرار دهیم. طبق گزارش انجمن تجارت سفرهای ماجراجویانه (ATTA) در بازه زمانی بین سال‌های 2009 تا 2012، صنعت گردشگری ماجراجویانه شاهد رشدی 263 میلیارد‌ دلاری در درآمد ارزی با نرخ رشد متوسط 65 درصد در سال بوده است. این ارقام نشان‌دهنده رونق درخور توجه و تقاضای رو به رشد برای این بخش از صنعت گردشگری است. در سال ۲۰۱۵، تعداد گردشگران ورودی به مقاصد گردشگری ماجراجویانه 4.4 درصد افزایش یافته است. این افزایش، 1.18 میلیارد دلار درآمد برای اقتصاد جهانی به ارمغان آورده است. گزارش سال 2024 نشان می‌دهد که خاورمیانه و از‌ جمله ایران سهمی سه‌درصدی در اقتصاد این صنعت پیشرو دارد.

گردشگری ماجراجویانه در سال 2024

ماجراجویی به‌ویژه در کشورهایی که زمینه توسعه گردشگری فرهنگی و تاریخی را ندارد، با ایجاد زیرساخت‌های مصنوعی به‌سرعت گسترش می‌یابد و ظرفیت‌های خوبی برای اشتغال و درآمدزایی مهیا می‌کند. بر‌اساس گزارش (2024) G Adventures، یک شرکت مسافرتی ماجراجویانه، پنج مقصد برتر برای گردشگری ماجراجویانه در سال 2024 عبارت‌اند از: اندونزی، اکوادور، مراکش، ترکیه و رواندا؛ کشورهایی که در زمره کشورهای در‌حال‌توسعه هستند.

اشتغال در بخش گردشگری‌های خاص، به‌ویژه بعد از پاندمی کرونا رو به افزایش است و این افزایش در تمام جهان صعودی است، هرچند آسیا از مناطق دیگر بازمانده است. گردشگری ماجراجویانه در‌حال ثبت رشد پویا در سراسر جهان است و پیش‌بینی می‌‌شود که ارزش گردشگری ماجراجویانه با نرخ رشد سالانه 20 درصد، از 112‌ هزار‌و 227 دلار در سال 2020، به 1.169,095 میلیون دلار تا سال 2028 برسد.

میزان خطرپذیری ماجراجویان بر‌اساس سن را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: ماجراجویان اوقات فراغت و ماجراجویان مشتاق و علاقه‌مند. ماجراجویان اوقات فراغت بیشتر در فعالیت‌های ماجراجویانه نرم شرکت می‌کنند و درآمد متوسط و سن بالاتری دارند. علاقه‌مندان به ماجراجویی به دنبال فعالیت‌های سخت هستند، تا جایی که آنها انتظار یک چالش فیزیکی و ذهنی را دارند، جوان‌تر هستند و معمولا پول بیشتری برای تجهیزات مورد نیاز خرج می‌کنند. گزارش‌های جهانی در سال 2018 نشان می‌دهد که بیشترین تعداد گردشگران ماجراجو حدود 80 درصد بین 45 تا 64 سال بودند و 59 درصد تمایل دارند به‌تنهایی سفر کنند. این میزان طبق آخرین گزارش در سال 2024 انجمن تجارت سفرهای ماجراجویانه (ATTA)، در این گروه سنی به 73 درصد کاهش یافته است. همچنین 24 درصد تمایل دارند که تنهایی ماجراجویی کنند. آنها سفر خارجی را به داخلی ترجیح می‌دهند و اغلب از اینترنت به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، اطلاعات لازم را درباره مقصد به دست می‌آورند.

همچنین سهم گروه‌ها، خانواده‌ها، زوج‌ها و انفرادی به مقاصد قاره‌ای نشان می‌‌دهد که خاورمیانه مهم‌ترین مقصد برای گروه‌های حرفه‌ای به حساب می‌آید. طبق برآوردها، توسعه صنعت گردشگری در خاورمیانه، تأثیر بسزایی بر ماجراجویی داشته است. در‌این‌میان، ایران می‌توانست یک مقصد مهم برای حرفه‌ای‌های ماجراجو با عواید اقتصادی برای جوامع محلی باشد که تا‌به‌امروز مغفول مانده است.

از سال 2008، دانشگاه جورج واشنگتن و انجمن بازرگانی-مسافرتی ماجراجویانه، پتانسیل کشورها در زمینه ماجراجویی را با متغیرهای توسعه پایدار، ایمنی، منابع طبیعی، سلامت، منابع ماجراجویی، کارآفرینی، بشردوستی، زیرساخت‌ها، منابع فرهنگی و تصویر برند ماجراجویی بررسی و آنها را رتبه‌بندی کرد. داده‌های 191 اقتصاد در یک دهه گذشته، برآوردی با روش حداقل مربعات معمولی (OLS) انجام شد و طبق اولین گزارش در سال 2009، ایران رتبه 95 و در سال 2011، از بین 163 کشور رتبه 86 را به دست آورد. رتبه ایران از 104 در سال 2016، به 83 در سال 2020 رسیده است. با آنکه مقدار متغیرهای عامل آماده‌سازی تغییر نکرده، اما رتبه ایران کاهش چشمگیر یافته است که آشکار می‌کند دیگر کشورها توانسته‌‌اند وضعیت خود را بهبود بخشند و برای توسعه ماجراجویی فعال‌تر عمل کنند.

در رتبه‌بندی انجمن تجارت سفرهای ماجراجویانه (ATTA)، نیز در سال 2020، رتبه ایران 91 بود که در سال 2021 به رتبه 81 افزایش یافت. در سال 2022 به 85 و طبق آخرین گزارش به رتبه 87 تنزل پیدا کرده است. سه رتبه اول متعلق به برزیل، ایتالیا و یونان است.

آخرین آمارهای جهانی نشان می‌دهد‌ جایگاه ایران در میان بسیاری از کشورهای منطقه و در‌حال‌توسعه مناسب نیست و این رتبه در سال‌های اخیر تغییر چندانی نداشته یا تنزل پیدا کرده است و تلاش شایسته‌ای هم برای بهبود این موقعیت انجام نشده است. توسعه صنعت گردشگری با اقداماتی نظیر تدوین چشم‌انداز 20‌ساله کشور در حوزه گردشگری و رسیدن به هدف 22 میلیون گردشگر تا سال 1404 مورد توجه در سطح کلان سیاست‌گذاری بود که تحقق آن دور از انتظار است. ایران به لحاظ داشتن منابع طبیعی، فرهنگی و بومی متنوع، دارای جاذبه‌های گردشگری ماجراجویانه بالاتر از میانگین جهانی است؛ بنابراین، پتانسیل لازم و کافی وجود داشت تا در آینده‌ای نه‌چندان دور، سهم اقتصاد و تولید ناخالص ملی از صنعت توریسم بیشتر شود.

توسعه پایدار

اقلیم ایران فرصت سفرهای مخاطره‌آمیز به مقصدهای پرخطر مانند کویر، غار، کوه و مناطق بکر زمین و سه جزء تعامل با طبیعت، تعامل با فرهنگ و فعالیت بدنی را با خود دارد. این فعالیت‌ها اغلب در فضای آزاد انجام می‌شوند و برای گردشگران درصدی از خطر و هیجان را دارند؛ زیرا ماجراجویی، خستگی و عدم هیجان در زندگی روزمره را جبران می‌کند و مواجه‌شدن با تهدید‌ها و ترس‌ها برای فرد لذت‌بخش خواهد بود.

معیار و شاخص‌ جهانی گردشگری ماجراجویانه گویای موقعیت ضعیف ایران (میانگین کمتر از متوسط جهانی) در میان 163 کشور در‌حال‌توسعه است و به نظر می‌رسد‌ وضیعت فعلی استمرار داشته باشد. توسعه پایدار منتج از رشد گردشگری، بر‌مبنای ساخت روابط انسان-‌فضا و قدرتمند‌کردن جامعه بومی با بالاترین حد حفظ زیست‌بوم همراه است. مهم‌ترین هدف در صنعت گردشگری، رشد اقتصادی و مقابله با فقر در جوامع محلی است. با کمی تأمل در زمینه گردشگری کشورهای دنیا، به‌سادگی می‌توان برابری اقتصادی صنعت گردشگری را با صادرات نفتی، تولیدات کشاورزی و...‌ مشاهده کرد. توسعه پایدار برنامه‌ریزی‌شده و هدفمند، نیروی محرکه و کاهنده مسائل در تمام ابعاد زندگی بشر است. در‌واقع، توسعه پایدار‌ فرایندی است که به بهبود کیفیت زندگی جامعه محلی همگام با تأمین تقاضای گردشگران کمک می‌کند و به همان نسبت با حفاظت منابع طبیعی و انسانی در ارتباط است.

در‌حال‌حاضر، نوآوری همراه با مدیریت خطر برای حفظ سلامتی و ایمنی گردشگران، به‌ویژه سفر به مکان‌های ناشناخته مطرح است. همان‌طور‌که پیش‌تر بیان شد، آسیا و خاورمیانه‌ مورد اقبال ماجراجویی گروه‌های حرفه‌ای است، اما کاهش امنیت عمومی و تداوم وضعیت ناکارآمد ایمنی باعث شده‌ ایران از رقابت‌های منطقه‌ای باز‌بماند.

از طرفی، محققان موافق‌اند که هدف توسعه ماجراجویی، ترویج یک نوع سبک زندگی با وقفه‌های کوتاه در زندگی روزمره برای مخاطبان شهری است که این ایده به‌سرعت از طریق رسانه‌های اجتماعی منتشر می‌شود. برخی از کشورها در مواجهه با همه‌گیری کووید‌19، از این راهکار استفاده کردند و این تهدید تبدیل به فرصتی طلایی برای توسعه ماجراجویی برای آنها شد؛ دلیل آن نیز فعالیت در فضای طبیعی و در گروه‌های کوچک، محدود و حرفه‌ای بود.

چرا ماجراجویی فرصتی برای جامعه محلی ایران است؟

سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد، گردشگری ماجراجویانه را انعطاف‌پذیر توصیف می‌کند؛ زیرا «گردشگران ماجراجو پرشور و ریسک‌پذیر» هستند. ماجراجویان علاقه‌مند به بازدید از مقصدهایی هستند که تحت تأثیر آن قرار گرفته‌اند. بحران‌های زیست‌محیطی، تنش‌های سیاسی و همچنین لزوم تهیه وسایل ورزشی مناسب، گردشگری ماجراجویی را به شکل نسبتا گران‌تری از دیگر سفرهای توریستی تبدیل می‌کند.

از این نظر، این نوع گردشگری «مشتریان با ارزش بالا را جذب می‌کند که مایل به پرداخت حق بیمه برای تجربه‌های هیجان‌انگیز» خود هستند. علاوه‌بر‌این، گردشگری ماجراجویانه به واسطه سهم درآمد درخور توجهی که حدود 65 درصد از کل هزینه‌های سفر پرداخت شده است، در محل باقی می‌ماند و به این شیوه از اقتصاد محلی حمایت می‌شود. ضمن آنکه فعالان و مدیران این عرصه به اهمیت حفظ منابع زیست‌بوم آگاه هستند؛ زیرا بدون محیط طبیعی حفظ‌شده، مقصد، رقابت‌پذیری و ماجراجویان خود را از دست می‌دهد.

در این بین، ایجاد فرصت‌های اشتغال از طریق گردشگری مناسب‌ترین گزینه برای توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار است. این روند با شکل‌گرفتن گردشگری‌های ماجراجویانه با توجه به اقلیم‌های گوناگون کشور، همواره توسعه‌ای روزافزون‌ خواهد داشت. در کشورهای کمتر‌توسعه‌یافته، دسترسی به منابع قابل حصول اندک و نیروی کار غیرماهر و ارزان زیاد است؛ در نتیجه، کارآفرینی از طریق گردشگری به‌ عنوان هدف اصلی توسعه 

محسوب می‌‌شود.

گردشگری یک پدیده اجتماعی است که هرگونه جابه‌جایی افراد از یک مکان به مکان دیگر و اقامت در مکانی غیر از مکان معمولی زندگی خود‌ بیان‌کننده مفهوم آن است. این جابه‌جایی به صورت تعامل با اقوام و ملل گوناگون و آشنایی با عقاید، نگرش‌ها، انتظارات و شیوه زندگی آنها اتفاق می‌افتد و در‌نهایت منجر به تأثیرگذاری و تأثیر‌پذیری میهمان و میزبان و ایجاد نشاط اجتماعی می‌شود.

هر حوزه فرهنگی و اقلیمی متناسب با ویژگی‌هایش برای ماجراجویان منحصربه‌فرد است. موفقیت یک مقصد در گروی برنامه‌ریزی و مدیریت کارآمد است، در غیر این صورت، پیامدهای ناپایدار و چبران‌ناپذیری را در پی خواهد داشت. ایران از نظر تنوع منافع فرهنگی بسیار شاخص است، اما روند سیاست‌گذاری در بخش فرهنگی با محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های قانونی برای ماجراجویان، باعث می‌شود‌ در جذب گردشگر موفق عمل نکند.

نقش مدیران برای بهره‌گیری از منابع فرهنگی و استفاده از فرصت‌ها به منظور جذب ماجراجویانه حائز اهمیت است و ایران از تمام ظرفیت‌های خود استفاده نکرده است. با استمرار روندهای کنونی که با تخریب و بحران در تصویر برند گردشگری ایران و توسعه نامتوازن همراه است، بحران‌های زیست‌محیطی که به نابودی اقلیم می‌انجامد، فرصت سرمایه‌گذاری را می‌ستاند.

بی‌توجهی به نشان‌دادن تصویری شایسته از برند، باعث واگذاری رقابت به دیگر کشورها که موقعیت جغرافیایی مشابه دارند، می‌شود. کارآفرینی، ارزآوری و درآمد پایدار برای مقصد دیگر امکان‌پذیر نخواهد بود. عملا دیگر نمی‌توان از منابع طبیعی، فرهنگی و ماجراجویی به شیوه‌ای کارآمد استفاده کرد و همان‌طور که شاخص جهانی گویای کاهش رتبه ایران است، این رتبه به‌شدت کاهش خواهد یافت؛ زیرا کشورهای بسیاری با شناخت و ضرورت امر، به آماده‌سازی و پذیرش گردشگران علاقه‌مند اقدام می‌کنند، مگر آنکه با تغییر در نگرش نسبت به گردشگری‌های خاص، مشارکت اجتماعی جامعه میزبان در فرایند برنامه‌ریزی و توسعه، سیاست‌گذاری منطقی و منجسم و مهم‌تر از همه، اصلاحات کارآمد، باعث تقویت قابلیت‌ها و پتانسیل‌های موجود در زمینه ماجراجویی و بهره‌داری بهینه از مزایا و منافع حاصل از آن شود.

گردشگری علایق خاص در سطح جهان در‌حال افزایش است و یکی از اشکال گردشگری است که می‌تواند به توسعه جوامع روستایی و محلی کمک کند. اقلیم و مشخصه‌های جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی ایران یک فرصت برای گردشگری ماجراجویانه است. مخاطبان آموزش‌دیده، حرفه‌ای و علاقه‌مند، بسیاری از محدودیت‌ها و موانع فرهنگی جامعه محلی را می‌پذیرند و مسئولانه نسبت به منابع فرهنگی عمل می‌کنند. جنبه‌ای که نباید از آن غافل شد، مسئولیت‌پذیری ماجراجویان در مواجهه با منابع طبیعی است. بنابراین، ماجراجویی راهی برای تمرین گردشگری بوم‌شناختی با حداقل تأثیرات مخرب بر محیط‌ زیست است.‌ همچنین، علی‌رغم تعداد محدود این ماجراجویان، جذب درآمد بالا و پایدارتری دارند. بنابراین ضروری است مؤلفه‌های اقلیم و عدم قطعیت‌ها و مخاطرات محیطی به‌درستی تحلیل و پیش‌بینی شوند. ضمن آنکه‌ نیازسنجی نسبت به جذب گردشگر ماجراجو، میزان سرمایه‌گذاری و سهم و مشارکت ذی‌نفعان انجام شود.

در‌نهایت، رویکرد جامع‌ و آینده‌نگر نسبت به واقعیت توسعه گردشگری در نواحی کوچک‌مقیاس می‌تواند راهکار مناسبی برای توسعه خردنگرانه باشد. توسعه گردشگری ماجراجویانه به‌طور فزاینده‌ای باعث بالابردن قابلیت زیست در نواحی مستعد و بهبود شرایط زندگی جامعه می‌شود و ایران برای تبدیل‌شدن به یک مقصد گردشگری ماجراجویانه بسیار توانمند است.