لرزه‌خیزی ایران در سال ۱۴۰۳

در سال ۱۴۰۳ هجری شمسی، ایران شاهد چندین زمین‌لرزه مهم بود که برخی از آنها خسارات مالی به همراه داشتند. تا ۲۲ اسفند هیچ زلزله‌ای با بزرگای بیش از شش در ایران ثبت نشد‌. رشته‌کوه‌های زاگرس که فعال‌ترین مناطق لرزه‌خیز کشور است، هشت زمین‌لرزه متوسط ایران با بزرگای پنج تا شش در همین ناحیه رخ دادند. در ایران در این سال تا ۲۲ اسفند ۲۰۴ زلزله با بزرگای بیش از چهار ثبت و گزارش شده است و هیج زلزله‌ای با بزرگای بیش از شش رخ نداد.

زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۵.۶ در ساعت ۷:۳۲ بامداد پنجشنبه 15/9/1403 در روستای گلگیر مسجد‌سلیمان با دو پس‌لرزه مهم در دو ساعت اول بعد از رخداد (ساعت ۷:۵۳‌ با بزرگای ۵.۰ و ساعت ۹:۰۸ با بزرگای ۵.۲) همراه شد. زلزله‌های مذبور در همان‌جایی رخ داده که در ۱۷ تیر ۱۳۹۸ زمین‌لرزه با بزرگای ۵.۷ موجب یک نفر کشته و بیش از ۱۰۰ نفر مجروح شد. سازوکار زمین‌لرزه ۱۵ آذر ۱۴۰۳ به صورت گسل فشاری نزدیک به قائم با راستای شمال غربی - جنوب شرقی بوده و ژرفای برآورد‌شده ۲۵ کیلومتر بوده. به نحوی که سوی شرق/شمال شرقی گسل حرکت به سمت بالا (نسبت به فرودیواره در سوی غرب - جنوب غربی گسل) نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد مانند زمین‌لرزه سال ۱۳۹۸، گسل مسبب، همچنان گسل رامهرمز است و در واقع رخداد ۱۵ آذر ۱۴۰۳ به نوعی مشابه و تکرار زمین‌لرزه ۱۷ تیر ۱۳۹۸ است‌.

با توجه به جوان‌بودن پوسته این منطقه، رخداد فوج‌گونه زلزله‌ها در این ناحیه طبیعی است. در این پهنه چون لایه‌های پوسته نامقاوم در زاگرس وجود دارد و فشار و استرسی که در گسل‌ها جمع شده به‌جای اینکه یک‌دفعه و در یک شکستگی آزاد شوند، به صورت مجموعه‌ای از زلزله‌ها آزاد می‌شود که به آن زلزله فوج‌گونه می‌گویند. جنبایی گسل رامهرمز تحت اثر جنبایی ساختارهای زمین‌شناختی پی‌سنگی به‌ویژه لایه نمک هرمز رخ می‌دهد و لایه نمک در پی‌سنگ به عنوان مانعی برای شکستگی عمل می‌کند.

زلزله‌ای که در بخش‌هایی از تهران رخ داد‌، زلزله گرمسار در شامگاه 14/7/1403 با بزرگای ٤.٦ در ساعت ٢٢:٤٦ در پهنه گسله گرمسار اتفاق افتاد. این پهنه در تلاقی روندهای شمال‌ غرب - جنوب‌ شرق در غرب البرز با روندهای شمال‌ شرق - جنوب‌ غرب در شرق البرز و محل بیرون‌زدگی گچ و نمک به صورت گنبدهای نمکی گرمسار است (در محدوده کوه‌های نردیا، گرماج و سرآسیاب). گسل گرمسار در انتهای غربی خود با گسل ایوانکی تلاقی دارد و در تغییر شکل پلاستیک در انتهای جنوب شرقی گسل ایوانکی نیز دیده می‌شود‌ و به همین دلیل فوج زمین‌لرزه‌های کوچک در این بخش از گسل ایوانکی نیز دیده می‌شود که انتهای شمال غربی این گسل به منطقه ١٥ تهران می‌رسد. احساس‌شدن این زلزله در تهران کافی بود تا کاربران شبکه‌های اجتماعی درباره این موضوع بنویسند و آن ترس قدیمی وقوع زلزله در پایتخت بیدار شود. البته زلزله در تهران نبود.

گنبدهای نمکی با حالت تبخیری که دارند موجب حالت تغییر شکل پلاستیک در این منطقه فعال از دیدگاه زمین‌لرزه و آزاد‌شدن انرژی در محل گسل‌ها و پهنه شکستگی‌ها به تدریج می‌شوند. بنابراین وقوع زمین‌لرزه‌های کوچک و متوسط در گرمسار به صورت فوج‌گونه قابل انتظار است.

منطقه گرمسار دارای بزرگ‌ترین معادن نمک ایران است. بیشتر استخراج نمک در کشور در این منطقه انجام می‌شود. نمک، خلوص بیش از ۹۵ درصد دارد‌. ارتفاع گنبدهای نمکی از دشت حدود ۳۰ تا ۱۰۰ متر است.

یک زمین‌لرزه با بزرگای ۵.۳ در تاریخ ۱۷ دی‌ماه ۱۴۰۳ در بخش «ریز» در مرز استان‌های بوشهر و فارس رخ داده که خود شروع یک خوشه لرزه‌ای در همان منطقه جنوب زاگرس بود. رخداد زمین‌لرزه با بزرگای ۴.۰ در وسط بخش جنوبی وسط دریاچه ارومیه (بخش خشک‌شده) در تاریخ ۲۰ دی‌ماه ۱۴۰۳ از رخداد‌های مهم است. خشک‌شدن دریاچه ارومیه و وقوع زمین‌لرزه در این منطقه، لرزه‌خیزی دریاچه ارومیه با توجه به مسئله خشک‌شدن این پهنه آبی طی ۲۷‌ سال گذشته و همچنین مسئله تخلیه آب‌های زیرزمینی در آذربایجان شرقی و غربی، مورد مطالعه است و هم‌اکنون دو نفر از دانشجویان دکتری من مستقیما بر این موضوع متمرکز شده‌اند. به نظر می‌رسد تخلیه آب زیرزمینی و خشک‌شدن دریاچه در تحریک وقوع زمین‌لرزه‌های اخیر در دریاچه ارومیه و همچنین رخداد شش زمین‌لرزه با بزرگای ۵.۵ تا شش در فاصله شهریور ۱۴۰۱ تا فروردین ۱۴۰۲ در ناحیه خوی مؤثر بوده‌اند.

دو سال قبل در هشتم بهمن ۱۴۰۱، بزرگ‌ترین زمین‌لرزه از خوشه لرزه‌ای خوی با بزرگای ۵٫۹، شهر خوی را لرزاند. این زمین‌لرزه در ساعت ۲۱:۴۴ روز شنبه هشتم بهمن ۱۴۰۱ در فاصله شش‌کیلومتری از شهر خوی در ژرفای هفت‌کیلومتری زمین موجب دو کشته و حدود ۳۰‌ مجروح شد. زلزله مزبور حدود ۶۰ پس‌لرزه در پی داشت که بزرگ‌ترین آنها در ساعت ۱۸:۱۱ عصر نهم بهمن ۱۴۰۱ با بزرگای ۴.۵ رخ داد. این زمین‌لرزه‌ها موجب وحشت مردم خوی و حومه شد. منطقه هرمزگان و تنگه هرمز به دلیل قرار‌گرفتن روی گسل‌های فعال، شاهد زمین‌لرزه‌های متعددی بوده‌اند. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در کمربند لرزه‌زای آلپ - هیمالیا قرار دارد و فعالیت‌های لرزه‌ای در آن قابل توجه است. در ادامه به برخی از زمین‌لرزه‌های اخیر این منطقه و ویژگی‌های لرزه‌زایی آن اشاره می‌شود. منطقه هرمزگان به دلیل وجود بنادر مهم مانند بندرعباس و جزیره قشم، از اهمیت اقتصادی و استراتژیک بالایی برخوردار است. وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ در این منطقه می‌تواند خسارات اقتصادی قابل توجهی به همراه داشته باشد. توسعه شبکه‌های لرزه‌نگاری پیشرفته برای نظارت بر فعالیت‌های لرزه‌ای و پیش‌بینی زمین‌لرزه‌های احتمالی بعدی بسیار حیاتی است. به لحاظ آماری، کاهش فعالیت لرزه‌ای به طور نسبی در سال ۱۴۰۳ برای زلزله‌های متوسط به بالا -پنج یا بزرگ‌تر – در ایران را می‌توان به عوامل متعددی نسبت داد. فعالیت لرزه‌خیزی به طور طبیعی در نوسان است. دوره‌های لرزه‌خیزی کمتر می‌توانند به دلیل انتشار نامنظم تنش زمین‌ساختی باشد و فازهای فعال‌تری در آینده رخ دهد. در نهایت و به طور متوسط میزان تغییر شکل و استرس آزاد‌ها به طور نسبتا ثابتی برقرار است و اگر در زمانی زلزله‌های کمتری رخ دهد، در ماه‌ها و سال‌های بعد انتظار می‌رود‌ این کمبود جبران شود‌. زمین‌لرزه زمانی رخ می‌دهد که تنش انباشته‌شده از استحکام سنگ‌ها بیشتر شود و اگر به این آستانه نرسید، زلزله‌های کمتری رخ می‌دهد و ثبت می‌شود.

در نهایت آرامش‌های لرزه‌ای یا نبودهای‌ لرزه‌ای در محل قفل‌شدگی‌های مهم گسل‌های فعال اصلی موجب بروز دوره‌ای از سکوت نسبی بین رویدادهای لرزه‌ای بزرگ می‌شود. باید برای وقوع زمین‌لرزه‌های شدید و اصلی در ماه‌های آینده‌ آماده باشیم‌.